Esther, Emilie, Hein en Gijs van de Dongeschool in Amsterdam-Zuid zitten aan tafel bij mevrouw Loes van Weezel. “Zeg maar Loes en jullie mogen mij alles vragen. Maar eerst wil ik wat aan jullie vragen.” Loes wil weten waar de kinderen vandaan komen en of ze zelf iets gevaarlijks of naars hebben meegemaakt. Daarna beginnen de vragen aan Loes en zijn ze zo anderhalf uur verder.

Kunt u wat vertellen over uw ouders?
‘Mijn ouders hebben elkaar ontmoet op roeivereniging Poseidon, de enige roeivereniging die Joodse mensen toen toeliet. Het werd niet hardop gezegd, maar andere verenigingen zeiden gewoon dat er geen plek was. Bij Poseidon hadden ze veel vrienden. Naast het roeien maakte de hechte vriendengroep ook shows en zongen ze liedjes. Een keer nam mijn vader mijn moeder mee naar een voetbalwedstrijd en zei hij tegen een vriend: ‘Mag ik je voorstellen aan mijn meisje?’ Hij had haar nog helemaal niet gevraagd of zij zijn meisje wel wilde zijn. Toen dacht ze: we zijn dus verloofd.’

Hoe was het begin van de oorlog?
‘Wij woonden op voor jullie bekende plekken, hier in de Rivierenbuurt. Eerst op de Amstellaan, op nummer 9, dat heet nu de Vrijheidslaan. Dat is vlak bij de Berlagebrug. Voordat het de Vrijheidslaan was, werd dat eerst nog de Stalinlaan genoemd, omdat de Russen ons in de oorlog bevrijd hebben. Maar Stalin was eigenlijk ook niet zo’n lekker figuur. Hij was net als Poetin nu. Toen hebben ze later dus de naam veranderd in Vrijheidslaan. Ik ben daar geboren. Dat was in augustus 1940, toen was het al oorlog. Ik heb daar tot ik anderhalf jaar was gewoond. In het begin van de oorlog konden mijn ouders nog wel een beetje een normaal leven leiden. Ze konden uitgaan, naar het strand met vrienden gaan. Maar met de tijd mochten Joodse mensen steeds minder. Niet eens op een bankje in het park zitten bijvoorbeeld. Ze werden steeds meer buitengesloten. Maar ze wisten niet precies hoe erg het allemaal was, omdat er geen beelden zoals nu via tv of internet waren. Ze moesten ook allemaal een ster dragen. Ik wil jullie meegeven dat je nooit mensen mag buitensluiten. Dus ook niet pesten op school, als iemand een ander geloof heeft of ergens anders vandaan komt. Daar is geen enkele reden voor. Net als met de Joden. Die hadden helemaal niets gedaan.’

U moest onderduiken. Wat weet u daar nog van?
‘Op een dag zei onze buurvrouw Mieke, die wist dat wij Joods waren, tegen mijn moeder: “Als ik u ergens mee kan helpen?” Ze had zelf geen kinderen en ze bedoelde dat ze mij en mijn zus wel in huis wilde nemen om onder te duiken. Mijn moeder was daar erg van geschrokken. Zo goed kenden ze elkaar niet. Eerst wilde mijn moeder er niets van weten; toen ik later zelf twee dochters kreeg, begreep ik dat maar al te goed. Maar op een gegeven moment werd het te gevaarlijk, we moesten onderduiken. Apart van elkaar. Mijn zusje ging   naar buurvrouw Mieke, ik met mijn ouders naar Arnhem, in verschillende huizen. Vlak voordat we gingen onderduiken heeft mijn moeder nog foto’s van ons laten maken. Dat deden mensen toen vaak. Omdat ik dag en nacht huilde, besloten ze mij toch maar bij mijn zusje, bij de buurvrouw, ook onder te laten duiken. Mieke noemden we mama Mieke. Voor onze veiligheid zijn we in april 1943 verhuisd naar de Geleenstraat 1, vlak bij de ijssalon waar Anne Frank vaak een ijsje haalde. Ik heb in dat huis tot mijn vijfde gewoond. Twee jaar geleden ben ik teruggegaan naar die straat. Mijn kleinzoon en mijn dochter hebben mij in coronatijd geïnterviewd, waarbij we langs alle plekken gingen waar ik destijds heb gewoond. Van de Geleenstraat herinner ik me alleen nog het balkon. Ik mocht van de huidige bewoners daar ook even kijken. Ik herinner me hoe de vader van Mieke, die vlakbij woonde, de hele dag op een stoel voor het raam alles in de gaten zat te houden. Dat deden oude mensen toen veel. Dat hij daar zat, heeft ons leven gered. Als er een razzia was, waarschuwde hij meteen zijn dochter. Mama Mieke tilde ons dan over het balkon naar de buurman, een dominee. Het kan niet anders dan dat mensen in de binnentuin dat gezien hebben, maar niemand heeft ons verraden. Wat heel bijzonder was, want dat gebeurde vaak. Je kon 7,50 gulden krijgen als je een Jood aangaf, wat veel geld was in die tijd. Mama Mieke was voor mij een held. Dat zij zonder aan haar eigen gevaar te denken zomaar twee Joodse kinderen in huis heeft genomen. Daar ben ik heel dankbaar voor. Zij en haar man deden alsof wij hun eigen kinderen waren. Mijn zus had ook een armband met hun naam erop. Kijk, hier heb ik hem nog. Zelf heb ik heel weinig eigen herinneringen uit die tijd, ik was nog zo klein. Maar mijn zus herinnert zich veel meer en heeft me veel verteld. Ik weet wel dat we het daar heel goed hebben gehad. Dat mijn zus Myra daar Mimi of Miemsje werd genoemd en ik Noek of Noeki, omdat mijn zus de L niet kon uitspreken. Mijn moeder kwam wel eens langs in Amsterdam, maar wij wisten niet dat het onze moeder was. We dachten dat het een tante was, en Mieke onze echte moeder. Mijn vader is nooit langsgekomen. Hij had een echt Joods uiterlijk. Het was te gevaarlijk voor hem om te reizen.
Via een neef van Mieke kwam ik twaalf jaar geleden aan foto’s van ons tijdens de oorlog. Kennelijk ging mama Mieke ook gewoon met ons op reis naar Alkmaar, waar haar zus woonde. Ze zal wel een smoes hebben bedacht. Dat wij kinderen waren die na het bombardement van Rotterdam geen ouders meer hadden. Ik zie op die foto’s dat we er echt heel Joods uitzien. Het was dus behoorlijk gevaarlijk dat ze met ons naar Alkmaar ging.’

Weet u nog iets van de Bevrijding?
‘Dat er voedseldroppings waren. Het wittebrood was heerlijk. En dat mijn ouders ons kwamen ophalen. “Kijk, dit zijn jullie pappie en mammie,” werd er gezegd. Dat was heel raar. Toen pas hoorden we dat mama Mieke niet onze echte moeder was. Dat onze ouders niet onze tante en oom waren. En ook voor Mama Mieke was het raar, want ze was heel erg aan ons gehecht. Ook herinner ik me dat vlak na de oorlog Churchill in Amsterdam was en we allemaal gingen kijken. Hij maakte het V-teken voor vrede.
Mijn ouders, zus en ik, we hebben het allemaal overleefd. Maar we waren niet gelukkig. Mijn moeder was getraumatiseerd door de angst die ze had gehad om mogelijk haar kinderen niet meer terug te zien. Mijn zus heeft het er ook nog erg moeilijk mee. Ze neemt het onze ouders erg kwalijk dat ze ons hebben weggedaan. Maar ik vind zowel mama Mieke als mijn ouders helden! Ze hebben ons voor onze veiligheid weggedaan. Ik vraag me af of ik dat had gedaan. Wat vinden jullie? Mieke heeft later een onderscheiding gekregen van Yad Vashem in Israël. De oorlog was vroeger geen bespreekbaar onderwerp. Nu wordt er veel meer gesproken over dingen.’

 

 

 

 

 

 

 

 

Daniel, Filippe en Liv van de Dongeschool in Amsterdam-Zuid zitten aan tafel bij Harriett en Ira Goldwasser. Ze zijn warm onthaald met taartjes en biologisch sap en voordat ze ook maar één vraag gesteld hebben, begint Harriett al zelf te vertellen. Ze laat een boek zien over mensen die ondergedoken zaten in Zeist, onder wie ook zijzelf, en ze vertelt over de struikelstenen. Dan zwijgt ze even en zegt: “Maar jullie hebben vragen voorbereid. Vraag maar!”

Waar woonde u vóór de oorlog en hoe was het daar?
‘We woonden in de Volkerakstraat in Amsterdam-Zuid. Daar zijn veel foto’s van, want een vriend van mijn ouders was fotograaf. De schoenendoos met foto’s heeft mijn moeder als eerste laten onderduiken; die hebben we dus nog. Toen ik een peuter was, woonden we vanwege het werk van mijn vader een jaar in Soest in een villa die veel te groot was voor ons drietjes. Mijn moeder vond het er vreselijk; ze wilde alleen maar terug naar Amsterdam. Toen gingen we naar de Hunzestraat, ook hier in Zuid. Daar was het heel gemengd. Onze buurmeisjes deden communie in witte jurkjes en dat wilde ik ook. Naast ons woonde een NSB-gezin; die gingen marcheren op zaterdag. Tijdens de oorlog was het vaak druk bij ons in huis. Vanwege de avondklok bleven er geregeld mensen slapen. In 1942 verhuisden we naar het Afrikanerplein in Oost. Ik ging naar de Joodse school in de Kraaipanstraat. Daar stonden steeds andere onderwijzers voor de klas en waren geregeld opeens kinderen weg. Het was er niet prettig met die overspannen onderwijzers en je leerde er helemaal niets. Het was gewoon een bewaarplaats. Mijn moeder hield me veel thuis. Soms zag ik een vliegtuig neerstorten. Dat was geen prettig gezicht. De piloten probeerden hun bommen in de Amstel kwijt te raken. Toen ik net zeven was lieten mijn ouders mij onderduiken in Zeist. Daar woonde ik bij een gereformeerd gezin. In Amsterdam was ik enig kind; in Zeist was ik de jongste van zeven. Ik speelde daar elke dag in het bos.’

Hoe merkte u dat de Duitsers slecht waren?
‘Ze voerden Jodenwetten door om de bevolking uit elkaar te halen. Zo gingen wij in 1940 nog elke dag zwemmen bij het Amstelbad, dat nu het De Mirandabad heet. In 1941 mocht dat niet meer, omdat wij Joods waren. Toen werd ook mijn vader ontslagen bij het Stadsarchief, want Joden mochten niet meer voor de gemeente werken. We mochten ook niet meer met het openbaar vervoer; we moesten helemaal van de Hunzestraat naar de Zuiderkerk lopen om mijn opa en oma te bezoeken. En je kreeg een wet dat Joden niet meer in alle winkels mochten kopen en niet meer naar gewone scholen. Toen ik zes was moest ik een ster gaan dragen. Steeds meer mensen werden met overvalwagens meegenomen en die kwamen niet meer terug. Na de Februaristaking in 1941 wist iedereen dat het niet goed zat, dat je op moest passen.’

Bent u wel eens bijna opgepakt?
‘Op een dag ging mijn moeder haar haar laten doen. We wandelden in de Rijnstraat. Opeens zagen we een hele rij overvalwagens aankomen. Snel nam mijn moeder me mee naar huis, waar ze zogenaamd ziek op bed ging liggen. Toen er op de deur geklopt werd, moest ik open doen. Een Duitser kwam binnen. Alsof ik naar een foto keek, zo zag hij eruit. Mijn moeder zei vanaf het bed: “Geef die meneer eens een handje.” Van dat beeld is hij zo geschrokken dat ie weg is gegaan. Misschien had hij zelf een dochtertje van mijn leeftijd?’

Hoe was het na de oorlog?
‘Na de oorlog was de wereld vol met mannen die werk zochten. Mijn vader was intussen achtenveertig. Toch vond hij een goede baan en kreeg hij het heel druk. En ook nog een zoon erbij; mijn broertje werd geboren in 1946. Veel mensen waren alles kwijt, maar wij hebben gelukkig onze spullen teruggekregen. Een arme man in de Van Ostadestraat had het zelfgemaakte bed van mijn ouders al die tijd bewaard. Hij had het niet opgestookt in de koude winter waar een tekort aan van alles was. Ik ben in dat bed geboren en mijn broertje ook. Het is er nog steeds. Of ik nog verdrietig ben door die tijd? Iedereen is toen mensen verloren. Je probeert hun naam in ere te houden, daarom ben ik blij met de struikelstenen en het Namenmonument. Van mijn moeders kant is bijna iedereen omgekomen. Je kunt je daar ontzettend druk over maken, maar dan ga je eraan onderdoor. Ik ben altijd heel actief geweest om mensen die onderdrukt worden te helpen. Het probleem van racisme zit me heel hoog.’

Claire, Noa, Milo en Jordan van de Dongeschool in Amsterdam-Zuid worden hartelijk door Deborah Maarsen ontvangen bij haar thuis in Buitenveldert. De ruime doorzonkamer hangt vol met foto’s van familie. Het achttiende achterkleinkind is onderweg en daar is ze erg trots op. De tafel ligt vol lekkernijen. De kinderen moeten zich inhouden om hun aandacht niet alleen op het snoep, maar vooral op het interview te richten. ‘’Kom maar met jullie vragen!’ begint Deborah het serieuze gesprek, dat begint met de vraag van een van de leerlingen hoe het met haar gaat. “Heel goed gelukkig!”

Waar zijn uw ouders geboren?
‘Mijn vader is geboren in Hongarije en opgegroeid in een heel arm gezin. Mijn moeder is Hollandse. Mijn vader heeft het bontvak geleerd, maar mensen in Hongarije waren zo arm dat ze geen geld hadden om bont te kopen. Toen adviseerde een leraar hem naar Nederland te gaan. Daar kwam hij in een koosjer restaurant zijn toekomstige vrouw, mijn moeder dus, tegen. Ze trouwden in 1938 en kregen twee dochters. Ze hadden het goed, woonden in Rotterdam en mijn vader had een mooie zaak, totdat de Duitsers Rotterdam plat bombardeerden en ze in één keer alles kwijt waren. Ze zijn toen in het huis van de pleegouders van mijn moeder getrokken. Ik werd in 1942 geboren.’

Hoe heeft uw vader uw moeder uit kamp Westerbork gehaald?
‘Het was vreselijk! Mijn moeder kreeg een oproep om zich te melden in Westerbork en is met mijn twee zusjes daar naartoe gegaan. Mijn vader regelde dat hij in het ziekenhuis werd opgenomen, waar hij zich kon schuil houden, met mij. Ze deden alsof ik een besmettelijk ziekte had. Mijn vader was heel moedig en is naar het hoofdkwartier van de SS gegaan en heeft daar geëist dat mijn moeder en zusjes uit Westerbork terug naar huis kwamen, want hij was Hongaar en die waren niet in oorlog met Duitsland. Wonder boven wonder kwamen mijn moeder en zusjes de dag daarna terug. Maar mijn moeder vond het vreselijk in Amsterdam; alle Joden waren weg en ze vond het beter om weer terug te gaan naar het kamp, want daar zat ze tussen mensen van haar eigen geloof. Helaas zijn we daarna allemaal opgepakt. Mijn vader ging naar Büchenwald en mijn moeder met drie kleine meisjes, met mij dit keer dus ook, naar Ravensbrück.’

Wat weet u nog van Ravensbrück en de reis ernaartoe?
‘Van de reis kan ik me niets herinneren want ik was nog maar 2,5 jaar oud. In het kamp waren capo’s, die ons in de gaten moesten houden en met één capo kreeg ik een band. Als ze ’s ochtends koffie dronken in hun barak, ging ik daar suikerklontjes stelen. De capo zag dat wel maar liet het toe. Ik was schattig. Dankzij de suikerklontjes hadden mijn moeder en zusjes wat energie. Maar ik weet ook nog wel een vreselijk verhaal uit dat kamp. Kerst 1944, dus een half jaar voor het einde van de oorlog. Alle kindjes uit het kamp moesten kerstliedjes zingen voor de SS’ers, die een heerlijk kerstdiner genoten. Maar mijn moeder zei: “Nee, wij zijn Joods en jullie gaan geen kerstliedjes zingen.” Zij heeft ons toen in een luik onder de grond verstopt. Na het diner hebben de SS’ers de barak, waar zij zojuist gegeten hadden en de kindjes nog aan het zingen waren, in brand gestoken en toen zijn alle kinderen levend verbrand. Wij zijn dus de enige kinderen die Ravensbrück hebben overleefd.’

Wat weet u nog van het einde van de oorlog en de Bevrijding?
‘Een half jaar voor het einde van de oorlog zijn we naar concentratiekamp Bergen-Belsen vervoerd en daar kan ik me nog wel wat van herinneren. Mijn moeder was erg verzwakt en raakte in coma. Ze werd op een stapel lijken gegooid, maar gelukkig heeft een vriendin een arts gevraagd haar te verzorgen, omdat ze een moeder van drie kleine meisjes was. Zo heeft ze de oorlog overleefd. Wij zijn bevrijd door de Engelsen, die ons melk, wit brood en chocola gaven. Mijn oudste zus vertrouwde het niet en dacht dat ze ons wilden vergiftigen. Wij hebben het niet gegeten en maar goed ook want veel mensen zijn daardoor alsnog overleden, omdat hun uitgemergelde lichamen niet tegen veel voedsel konden. Het Rode Kruis bracht ons naar Nederland, naar Rotterdam. Daar was het geen pretje. We waren ziek, zwak en hadden geen huis en mijn vader geen winkel meer. Wel waren er rekeningen die nog openstonden voor huur en elektriciteit. Mijn zusjes zijn naar Zwitserland gestuurd om aan te sterken in de bergen en ik heb nog een half jaar in een ziekenhuis gelegen. Mijn ouders waren flink. Ze hebben na de oorlog geholpen het Joodse leven in Rotterdam weer tot bloei te brengen. Ze wilden niet over de oorlog praten, maar positief naar de toekomst kijken. Ook kregen ze nog drie kinderen. Ik ben nu tachtig, heb twee dochters, elf kleinkinderen en binnenkort wordt het achttiende achterkleinkind geboren. Dit is mijn triomf op Hitler. Hij heeft het Joodse volk niet klein gekregen!’

Deborah Maarsen is oprichter en voorzitter van de Stichting Vrienden van Zichron Menachem Nederland. Lees hier meer over haar goede doel.

Jet, Livia, Gence en Driek van de Dongeschool zitten om de ronde tafel lekker te smullen van de tompoucen. ‘Neem maar een servetje als je vingers plakken,’ zegt Henny, de vrouw van Dick Neijssel, die ondertussen foto’s van zijn familie op tafel legt. De kinderen kennen Dick Neijssel. Hij deed ook de geschiedenisles op hun school voor dit project en heeft met de klas een wandeling langs monumenten en belangrijke plekken in de Rivierenbuurt gedaan. Zijn vader was verzetsstrijder Dirk Neijssel.

Kunt u iets vertellen over het gezin en de jeugd van uw vader voor de oorlog?
’Mijn vader Dirk is geboren in 1922. Hij was het vierde kind van mijn oma. Het gezin was erg arm en woonde steeds maar een halfjaar in een huis. Daarna moesten ze verhuizen, omdat ze de huur niet betaalden. Mijn oma kocht van het geld dat er was liever eten en kleding voor haar kinderen. Mijn opa was een zeeman en voer – soms lange tijd – op de grote vaart. Toen mijn vader geboren werd, werd het gezin te groot voor zijn moeder. Zijn zusje van vijf is toen naar een tante in Den Haag gegaan, waar ze een goed en comfortabel leven heeft gehad met mooie kleren en genoeg geld. Maar een echte moeder heeft ze niet gehad; ze heeft minder liefde ontvangen. Pas vele jaren na de oorlog heeft ze het gezin waar ze uitkwam weer gezien. Bij de crematie van hun oudste broer hebben de zussen en broers voor het eerst elkaar hun levensverhaal verteld. Toen bleek dat zij net als de anderen ook in het verzet was geweest. Zij in Parijs, waar ze toen woonde. In het laatste oorlogsjaar is ze opgepakt en naar kamp Ravensbrück afgevoerd. Het gezin was, zonder dat broers en zussen het van elkaar wisten, een verzetsfamilie.’

Hoe is uw vader in het verzet gekomen?
‘Hij was toen zestien. Eerst mocht hij nog niet in het verzet, omdat hij zo jong was. Maar mijn vader en zijn vriendjes gingen hun eigen gang en bliezen een garage met militaire voertuigen op, zonder goed na te denken eigenlijk. Het verzet zei toen: “Laten we die jongen maar bij het verzet nemen, dan hebben we meer grip op hem en doet hij geen ondoordachte dingen”. Hij kreeg opdrachten van hen. Die hoorde hij vlak voordat dat moest worden uitgevoerd. Nooit te ver van te voren, want als je gearresteerd zou worden, zou je misschien teveel weten en mensen kunnen verraden. Mijn vader kreeg zijn opdrachten bij de kapper te horen. Dat viel niet op, omdat daar altijd mannen zitten die geknipt moeten worden. Opdrachten kreeg je nooit op papier, maar altijd mondeling. Een papiertje zou bewijsmateriaal kunnen zijn.’

Had uw vader na de oorlog last van wat hij heeft meegemaakt?
‘Hij heeft zijn leven lang last gehad van iets wat hij heel erg lang verzwegen heeft voor zijn familie. Zijn verzetsvrienden en hij kregen namelijk de opdracht om Jodenverraders te liquideren. De ex-man van zijn moeder, ook Dirk genaamd, was zo’n Jodenjager. Zijn moeder heeft haar man op een gegeven moment het huis uitgegooid. Hij was geen leuke man, voor niemand. Maar toen kreeg mijn vader dus de opdracht om een zekere Dirk te liquideren, omdat deze man in de Dintelstraat een lokpension had met zijn nieuwe vriendin. Zij hadden ook een kindervakantiehuis voor Joodse kinderen in Den Bosch. Als het vakantiehuis volzat, belden ze de Sicherheitsdienst en werden de Joodse kinderen opgepakt. Mijn vader zei bij de opdracht om hem te liquideren: “Die Dirk, die ken ik wel uit mijn verleden. Als iemand hem moet ombrengen dan ben ik het.” Hij is toen samen met zijn verzetsvrienden afgereisd naar Den Bosch om zijn voormalige stiefvader om te brengen. Hij vond het niet erg dat die man er niet meer was, want hij deed zulke slechte dingen. Maar hij vond het wel heel erg dat hij iemand had doodgeschoten. Dat heeft hij nooit kunnen vergeten. Bijna vijftig jaar heeft mijn vader hierover gezwegen. Tien jaar voor zijn dood heeft hij zijn geheim aan mij verteld.’

Hoe was het voor u om uw vader als vader te hebben?
‘Heel lastig en heel geweldig. Ik ben trots dat hij in opstand is gekomen tegen de bezetter. Maar hij is veel te vroeg begonnen om mij de gruwelen van de oorlog te vertellen. Ik was vijf of zes toen hij me beelden van Auschwitz liet zien. Daar heb ik last van gehad. Mijn vader kon de oorlog pas loslaten toen hij overleed. Ik had een verzetsvader en dat is prachtig. Maar ook zeer vermoeiend en soms heel bedroevend.’

Op een zonnige ochtend fietsen Fimme, Doutsen en Nikki vanaf basisschool de Romte door het dorp naar de woning van Jelle de Graaf en zijn vrouw. Jelle was vier jaar toen de oorlog begon en woonde toen met zijn ouders en broers op een boerderij op de Lytse Geast. Opgewekt en ontspannen neemt Jelle hen mee in de tijd dat hij opgroeide. Met altijd de angsten van zijn moeder, een vervelende schooltijd en de dreiging van het altijd aanwezige gevaar. Gelukkig kwam er uiteindelijk vrede, zowel in Tytsjerk als ook in Jelle zelf.

Moest u onderduiken?
‘Ik was zo jong dat ik geen gevaar liep om opgepakt te worden, maar mijn twee oudere broers Tsjip en Geart moesten onderduiken bij andere boeren, waar ze ook werkten. Mijn broer Oane, die zeventien was, bleef thuis. We waren erg bang dat hij opgepakt zou worden tijdens de nachtelijke razzia’s. Dan zetten de Duitsers het hele dorp af met wagens. Daarin namen ze jonge mannen mee om voor hen te werken. Daarom maakte de lokale timmerman achter de planken van de koeienstal een schuilplek in de hooiberg waar mijn broer ’s nachts moest slapen. Hij kon er amper ademhalen door al het stro en de scherpe geur van koeienstront. Eigenlijk mocht zelfs ík niet weten dat hij daar verbleef, omdat mijn ouders bang waren dat ik me zou verspreken. We waren steeds bang dat hij toch ontdekt zou worden en dat de Duitsers hem dan mee zouden nemen. Dat we niet zeker wisten of we mijn andere broers weer terug zouden zien, gaf ook veel spanning bij mijn moeder. Die spanning heb ik wel wat van haar overgenomen. Gelukkig is uiteindelijk in de oorlog geen van mijn broers opgepakt.’

Hebben jullie last gehad van de Hongerwinter?
‘Omdat we vee en een groentetuin hadden, was er altijd wel te eten. Wel was er tekort aan brandstof, dus maakten we zelf turf uit de grondlaag van de weilanden. Deze turf deelden we met familie in Metslawier. Ik ben een keer mee geweest met mijn vader, op de praam. Dan namen we stiekem aardappelen mee terug, verstopt onder voerderbieten, die je wel mocht vervoeren, omdat het veevoer was. Dat was niet alleen spannend omdat het dus niet mocht van de Duitsers, maar ook omdat we niet konden zwemmen. Het was twee dagen varen naar Metslawier; we overnachtten ook op de praam. Uit het weiland haalde mijn vader dan stro om op te slapen. Ons deken was het zeil dat we overdag indien nodig gebruikten om te zeilen.’

Gingen jullie naar school?
‘Toen ik zes was, ja. Op school moesten we soms onder de banken schuilen als er vliegtuigen overvlogen. Een keer was er weer een razzia in het dorp. Een Duitser stond tegenover school op wacht, had zijn geweer in de aanslag en richtte dat op het schoolplein. Wij renden zo hard als we konden de school in en die man schoot ook nog. Hij raakte niemand en we hoorden later dat het misschien losse flodders waren, maar ik vond het heel bedreigend. Ik was al zo’n angstig kind, dus dit was niet zo goed voor mij. Omdat ik zoveel zenuwen had door school, mijn moeder en de oorlog, gingen we na de oorlog met het paard en de koets van de familie Leistra uit Tytsjerk naar de zenuwdokter in Leeuwarden. Als recept moest ik elke dag een liter sûpe (karnemelk) drinken. En of dat mij nou beter heeft gemaakt, of het idee dat ik wel een liter kon drinken per dag, dat weet ik niet, maar ik knapte op. Ook kwam er een leraar op school waarmee het goed klikte en die mij tijd en vertrouwen gaf. Vanaf dat moment kreeg ik weer aardigheid in school en ging het steeds beter met me.’

Gelfke Postma was nog maar twee toen de Tweede Wereldoorlog begon. Ze woonde met haar ouders in het witte huis aan de Singel. Dat huis staat er nog steeds. Je kon er toen alleen met een plank over de sloot komen. In 1942 kreeg ze een broertje. Ze ging naar de Christelijke school, die zat toen nog bij de kerk. Haar vader was melkboer en ze hadden een paar koeien. Haar moeder hielp met melken. Aan Jian, Grietje en Tineke van OS de Romte in Tytsjerk vertelt ze haar verhaal.

Vierden jullie ook verjaardagen en Sinterklaas in de oorlog?
‘Nee, in de oorlog vierde je geen feesten. Je mocht ’s avonds na achten niet naar buiten, het was dan spertijd, dat noem je nu een avondklok. Maar er was ook niks; geen cadeautjes, geen frisdrank, limonade of taart. Dat kun je je niet voorstellen, maar je kon dus niks kopen. Op een gegeven moment ging alles op de bon. Ik wilde heel graag een step, dat weet ik nog heel goed. Maar die waren er ook niet. Toen heeft mijn vader een stuk spek en een pakje boter geruild voor een driewieler, waar ik eigenlijk al te groot voor was. Wel was er een kerstfeest in de kerk. Ik herinner me een hele grote kerstboom vol met kaarsjes. De koster stond erbij met een emmer water en een spons op een stok om de kaarsjes te doven.
Wat ik ook nog goed weet uit die tijd is dat we de radio moesten inleveren. Dat wilde onze heit niet. Toen heeft onze mem er een oud laken en een zak omheen gedaan en de radio drie jaar lang in het hooi verstopt. Maar na de oorlog deed de radio het niet meer; er zat allemaal stof in. Ook hadden we geen douche. Wassen deden we één keer per week in een teil met water uit de regenton.’

Was u bang in de oorlog?
‘Ja, ik ben wel bang geweest. Ik weet nog dat er op een nacht een vliegtuig vlak bij ons huis neerstortte, achter de Súderein in de polder. Hij kwam heel laag over ons huis; de dakpannen rammelden van het lawaai. Ik hoorde een hoog, jankend geluid en daarna was er allemaal vuur. Ik ben nog jaren lang bang geweest voor vliegtuigen. Zelfs na de oorlog ging ik uit bed als ik een vliegtuig hoorde. “Die storten niet allemaal neer,” zei mem dan. Ook eng, ik was toen een jaar of zeven, was die ene keer op Zwartewegsend. Daar stonden allemaal bomen langs de weg met daaronder munitiewagens van de Duitsers. De Engelsen wisten dat en beschoten ze vanuit de lucht. De boel ontplofte; wij zaten toen net op school. De ramen trilden en sommige ramen van huizen in de buurt sprongen eruit. Alle kinderen op school moesten schuilen onder de houten schoolbanken. We waren allemaal zo bang en huilden.’

Hadden jullie ook onderduikers?
‘Nee, wel evacués. Een vader en een moeder. Hun dochter zat bij de familie Leistra, even verderop. Maar die ouders vonden het bij ons niet leuk, vooral die moeder niet. Elke dag aardappels en brood eten en slapen in de bedstee en het was heel afgelegen. Die man was een beetje als een pake voor me; hij speelde ook met me. Maar die moeder deed niks anders dan zeuren. Mijn mem kon er niet meer tegen. Toen kwam master Fennema erbij om de boel te sussen. We hebben uiteindelijk geruild met de familie Leistra. Zij kregen de ouders, wij hun dochter Toos. Ik kreeg een mooi beursje van haar en dat heb ik nog heel lang bewaard.’

Ytje de Vries was de één na jongste thuis. Ze had twee zussen, een broer en een jonger zusje. Het gezin woonde op een boerderij net buiten Tytsjerk, voorbij het bruggetje bij de Woelwijk. De bungalows die er nu staan, waren er toen nog niet. De weg naar Leeuwarden door de Groene Ster ook niet. Ze woonden aan it ein fan ‘e reed (aan het eind van de weg). Ytje was graag bij haar vader in de stal, tussen de varkens, de koeien en de paarden. Ze was bijna drie jaar toen de oorlog begon. Aan Mila, Lútzen en Vera van OS de Romte vertelt ze haar verhaal.

Bent u wel eens bang geweest in de oorlog?
‘Op een ochtend liep ik hand in hand met mijn heit uit de stal, toen ineens twee Duitse soldaten in groen uniform en met een hoge hoed op voor ons stonden. Ze zaten op hele grote paarden; veel grotere paarden dan die wij hadden. We schrokken. Mijn heit kneep in mijn hand van angst. Ik voel het nog. Ook ik was bang. En die mannen praatten heel gek, vond ik. Dat Duits klonk maar wat raar, alsof ze blaften. De Duitsers eisten voor de nacht de schuur op, voor veertig soldaten en veertig paarden. Mijn heit mocht blijven om op de koeien te passen. De rest van het gezin moest weg. We gingen naar mijn pake en beppe in Suwâld.’

Is er ook een razzia bij jullie thuis geweest?
‘Op een zondag, we kwamen net uit de kerk, zat er bij ons huis een jonge man onder de perenboom op het bankje. Hij huilde en was smerig. Mijn mem vroeg hem wat er was. “Laat mij maar,” zei hij, “ze pakken mij toch wel.” Dat vond ik heel erg. Toen zei mem: “Eerst maar eens een bakje koffie!” Hij vertelde dat hij vanwege een razzia uit Leeuwarden gevlucht was. Hij was door de weilanden en sloten weggerend en kwam zo helemaal uitgeput bij ons huis aan. Hij is heel lang bij ons gebleven. Hennie Boelens was zijn naam, het was een aardige jongen. Na hem kwamen er meer onderduikers bij ons thuis. Ik mocht niet weten waar ze verstopt zaten, dan kon ik het ook niet vertellen als de Duitsers ernaar vroegen. Er kwamen onder andere twee kinderen uit Rotterdam, hongervluchtelingen, net zo oud als wij. En een evacué uit Limburg; een jongen van ongeveer elf, die onder de luizen en vlooien zat. Dat vond mijn moeder heel erg, ze was er zelf altijd heel precies in. Maar er was ook geen zeep of shampoo in de oorlog. En zo kwamen er steeds meer onderduikers bij. Op een gegeven moment waren we met zestien mensen in huis, waarvan negen onderduikers. Mijn zusje en ik waren de kleinsten en moesten tijdens het eten op de drempel zitten, omdat er geen ruimte meer aan tafel was.’

Hadden jullie ook last van de Hongerwinter?
‘Nee, want we woonden op een boerderij. We hadden altijd wel melk, daar maakten we ook boter van. En we hadden perenbomen, bessenstruiken en een groentetuin en aardappelen van Klaas de Graaf. Soms kwam er in het geheim ‘s nachts een slager bij ons thuis om een varken te slachten. Het vlees werd snel gebakken en in weckflessen gedaan. Dat was veel werk op een dag, maar het moest zo snel mogelijk gebeuren, want de Duitsers mochten er niet achter komen. Toen de oorlog bijna voorbij was, kwamen er nog twee jonge Duitse soldaten bij ons. Ze waren net iets ouder dan jullie, een jaar vijftien. Ze huilden van de honger, want ze kregen aan het eind van de oorlog bijna niks meer. “Ich will zu meiner Mutti,” zei de een. Natuurlijk kregen ze te eten. Bij ons ging er nooit iemand weg zonder eten. Mijn ouders hielpen iedereen. Er waren ook wel NSB’ers in het dorp, die kenden wij en zij kenden ons. Maar ze hebben nooit verraden dat wij onderduikers hadden. Ik denk omdat mijn heit en mem altijd heel goed waren voor anderen.’

   

Anna en Rick van OS de Romte in Tytsjerk (Friesland) gaan op de fiets naar Oebele en Anneke Leistra. Het is begin april en er ligt sneeuw. Oebele woonde tijdens de oorlog op de Súderein, dicht bij het tankstation, samen met zijn ouders, zijn oudere broer en zijn broertje en zusje. Anneke woonde toen ook in Tytsjerk, op de Lytse Geast. Haar heit was bakker Buruma.

Hoe was de oorlog voor u?
‘Ik was maar kwalijk ouder dan jullie. Ik was elf en kwam net van de basisschool. Timmerman wilde ik worden. Maar er was geen brandstof voor de ambachtsschool, dus dat ging niet door. Toen kon ik via via bij de timmerfabriek van Harm de Boer in Burgum aan het werk. Bij gebrek aan hout maakten we kleinere dingen, zoals kinderspeelgoed en bijouteriedoosjes. De fabriek was mijn plekje in de oorlog. Mijn baas, dat wist ik eerst niet, zat bij de ondergrondse, bij het verzet dus. Als jong baasje kon ik gaan en staan waar ik wilde, de Duitsers hadden het niet gemunt op jongens van mijn leeftijd. Als er een razzia was, kreeg mijn baas een seintje. Er zat namelijk iemand met een dubbelrol bij de SS’ers op kantoor in Glinstra State. Ik ging dan snel op de fiets naar Eastermar om de onderduikers te waarschuwen. “De Duitsers komen eraan!” zei ik dan. Als ik dan op de terugweg de overvalwagen van de Duitsers tegenkwam, dacht ik: ha, jullie zijn mooi te laat.’

Vond u dat ook spannend?
‘In het begin dacht ik: die Duitsers moesten eens weten wat ik allemaal doe. Dan was ik ook wel een beetje bang. Maar steeds meer wende het. Ik deed altijd een ander jasje aan of ik had een alpinomuts of een pet op, zodat ze mij niet zouden herkennen. Ik moest ook wel naar Garyp, naar Elzinga, de meelkoopman. Het huisje staat er nog steeds. Ook daar moest ik zeggen dat de Duitsers onderweg waren, zodat de onderduikers en jonge mannen op tijd weg konden komen. Ik was pas veertien. Mijn ouders wisten van niks, anders mocht ik natuurlijk nooit meer naar de timmerfabriek. Ik heb het ze pas na de oorlog verteld.’

Kon u wel blijven werken met de houtschaarste?
‘Aan het eind van de oorlog was er ook geen hout meer voor speelgoed. We zetten toen nieuwe zolen onder versleten klompen. Bij het rondbrengen van de klompen naar klanten, zaten dan soms illegale blaadjes onderin de zak. En soms ook een revolver. Die moest ik dan naar een timmerman in De Westereen, die ook in het verzet zat, brengen.’

Wat heeft u verder nog meegemaakt in de oorlog?
‘Kijk, dit is Nelly. Dat paard was ontzettend tam. Mijn oudste broer heeft er wel eens bij in de stal geslapen. Mijn heit moest voor Klaas de Graaf, een aardappelkoopman op de Lytse Geast, één keer per maand naar Ternaard voor aardappelen. Toen ie een keer ziek was, zei hij dat ik moest gaan. Maar ik wist niet waar het was. De bewegwijzering was destijds weggehaald om de Duitsers niet wijzer te maken dan ze waren. En er was natuurlijk ook nog geen TomTom. Maar hij zei: “Nelly weet de weg wel. En als je het niet vertrouwt, laat je de teugels maar vieren, dan gaat Nelly wel de goeie kant op.” Dus ik ging op weg. Op een gegeven moment was ik op een kruispunt op de klaai en dacht bij mezelf: moet ik nu links of rechts? Nelly ging uit zichzelf rechtsaf en zo kwam ik aan in Ternaard. Maar ik wist nog steeds niet bij welke boer ik moest zijn. Nelly ging ook daar zelf, zo ergens het erf op en de bewoners zeiden: “Ah, daar ben je al.” Ik was er nooit gekomen zonder Nelly.’

.’

Thirza, Teije en Lars hebben zich goed voorbereid op het interview met Henk van der Laan. Hij woonde tijdens de oorlog in Leeuwarden, vlak bij bij de koepelkerk aan de Wijbrand de Geeststraat. Hij was zeven toen de oorlog begon. De leerlingen zijn erg benieuwd naar zijn verhaal. Wat zou er precies gebeurd zijn op die ene hele nare dag? Ze waren toen toch al bevrijd?

Hoe was het leven in de oorlog?
‘In het begin van de oorlog was er in het noorden van Nederland nog niet heel veel aan de hand. We hadden voldoende te eten en we gingen gewoon naar school. De laatste periode van de oorlog werd het eten wel schaarser, met name in de steden. We hadden mensen uit Tiel bij ons te logeren, omdat het in het zuiden van Nederland veel erger was. Daar werd ook erg gevochten. Wij kwamen aan eten door te ruilen. Mijn vader maakte groene zeep en omdat dat niet te koop was en dus schaars, wilden de boeren dat graag hebben. Mijn moeder ging dan met die zeep op de fiets naar Veenwouden en ruilde dit voor verse melk. Van de room maakte ze boter. Zo hadden we altijd voldoende. Het ritje was trouwens behoorlijk stuiterend, omdat ze geen rubberen banden meer op haar fiets had.
Verder hadden we thuis niet een wc zoals we nu kennen. Onze wc zat een houten schuurtje achter het huis. Je behoefte deed je in de ton. Er was geen wc-papier; afvegen deed je met stukjes krant, die mijn vader in vierkante vormen knipte. Aan het eind van de oorlog raakte het hout om de kachel op te stoken op. Om de kachel toch te kunnen stoken, werden er bomen gekapt en houten hekjes geplunderd. Alles wat maar van hout was, werd afgebroken, zodat het in huis lekker warm was. Er stond op een gegeven moment geen boom meer op de spoorstraat in Leeuwarden, alles was gekapt.’

Waren er ook razzia’s bij u in de straat?
‘Jazeker. Dan kwamen de Duitsers de straat in, op zoek naar mannen vanaf achttien jaar. Die moesten naar Duitsland om te werken. Mijn vader verstopte zich dan in een luik in de vloer; daar werd dan een zak aardappelen bovenop gelegd, zodat het luik niet zichtbaar was. Gelukkig hebben de Duitsers dit nooit ontdekt. Mijn oom Henk is wel gedeporteerd, naar een werkkamp in Duitsland. Gelukkig kwam hij na de oorlog terug. Maar mijn Joodse buurmeisje Lena niet. Zij en haar familie zijn op een nacht opgepakt. Niemand had een idee wat er met hen ging gebeuren. Pas na de oorlog wisten we dat.’

Wat is het ergste dat u heeft meegemaakt?
‘Mijn naarste ervaring vond twee dagen na de bevrijding plaats, op 17 april 1945. Ik was met mijn vriendjes Jan en Anne buiten aan het spelen. Op straat stonden achtergebleven voertuigen van de Duitsers. In eentje lag een kist vol munitie. Ineens zei Jan: “Henk, je moeder roept, je moet eten.” Dus ik ging naar huis. Tien minuten later hoorden we een hele harde knal. De buurvrouw kwam bij ons binnenstormen. ”Is Henkie hier?” riep ze. Mijn moeder knikte. “Gelukkig,” zei de buurvrouw. “Er is iets heel ergs gebeurd: Jan en Anne zijn omgekomen…” Mijn vriendjes hadden een handgranaat uit de kist gehaald en die was afgegaan. Ze waren op slag dood. Het besef dat ik hier ook bij zou zijn geweest als mijn moeder niet geroepen had voor het eten drong tot me door. Ik heb heel veel geluk gehad, maar ik miste wel mijn twee beste vrienden. Ze liggen begraven op de Huizumerbegraafplaats. Later ben ik daar nog vaak gaan kijken. Mijn vader heeft de overlijdenskaart van Anne altijd bewaard. Toen we na zijn overlijden het huis opruimden, vond ik die. Ik heb hem ook altijd bewaard.’

Oumaima, Nabila en Busenur van ROC TOP De Klencke hebben hun lokaal gereedgemaakt voor het interview. Koffie en lekkers staat op tafel en de vragen worden nog één keer doorgenomen. De tijd verstrijkt en even zijn ze bang dat Carla Milan niet komt. In het lokaal met uitzicht op straat is die zorg snel voorbij; vrolijk komt de in Suriname geboren Carla aan op de fiets. Na het inschenken van een glaasje water gaat het interview snel van start.

Kunt u iets over uzelf en uw afkomst vertellen?
‘Ik ben 69 jaar geleden geboren in Paramaribo in een gezin met vier broers en vier zussen. Mijn grootvader van moeders kant was een Duitser van Joodse afkomst; hij heette Hofman. Mijn vader komt uit een Indianengeslacht, de oorspronkelijke bewoners van Suriname. Mijn moeder had een lichte huidskleur, mijn vader was heel donker. Ik ben dus van gemengd bloed. Ik heb altijd een beetje moeite met de term halfbloed. Waarvan half? Dubbelbloed is misschien beter om te zeggen. Zelf heb ik twee zonen gekregen en zij gaven me acht kleinkinderen. De vader van mijn kinderen is Hindoestaans. Onze kinderen zijn dus ook van gemengde afkomst.’

Hoe kijkt u aan tegen het verleden en hoe het in de schoolboeken wordt verteld?
‘Ik vind het belangrijk dat mijn kinderen en kleinkinderen over hun achtergrond en geschiedenis leren. Ik heb altijd veel met ze gelezen en neem ze ook mee naar musea, naar films en naar het theater. Nu pas begint onze Surinaamse geschiedenis bij meer mensen bekend te worden. Het kwartje begint te vallen. Onze slavernijgeschiedenis is verschrikkelijk en tot op het bot vernederend geweest. Wij herdachten thuis in Suriname altijd de slavernijperiode in juni en op 1 juli vierden we de afschaffing. Mijn broers, zussen en ik gingen dan mooi aangekleed naar school; daar heb ik nog een foto van. Nu draag ik vaak een button met 1873 erop, het jaar dat de tot slaaf gemaakten vrij waren. Dat is tien jaar na de officiële afschaffing ervan.’

Wanneer bent u naar Nederland gekomen?
‘Op mijn achttiende. Ik heb het hier altijd naar mijn zin gehad. Ook omdat ik bij mijn tante in huis mocht. Zij had twee zonen en wilde altijd al graag een dochter. Ik deed de opleiding voor verpleegkunde, maar viel al flauw bij het zetten van een katheter. Dat was dus niets voor mij. Toen heb ik een administratieve opleiding gedaan en ben ik administratief werk gaan doen. Ik werkte als directiesecretaresse voor de algemeen directeur van een groot horecabedrijf en heb het daar naar mijn zin gehad en voelde me er gewaardeerd.’

Heeft u weleens met racisme te maken gehad?
‘Jawel, maar ik kies ervoor om daar niet heel veel aandacht aan te schenken. Op mijn werk zei een bezoeker een keer: “Wil de koffiedame koffie voor me inschenken?” De directeur zei toen dat ik niet de koffiedame was maar zijn assistente. Ik vond het heel goed dat hij er iets van zei. Veel mensen zouden denk ik ervoor kiezen om niets te zeggen. Normaal notuleerde ik niet, maar die dag mocht ik erbij blijven om dat te doen.
Als mijn kleinkinderen gepest worden, zeg ik altijd ‘call grandma’ en dan probeer ik te zorgen dat er een gesprek komt. Ik ben er altijd voor om met elkaar in gesprek te gaan. Om uit te leggen waarom bepaalde dingen, zoals het zeggen van het n-woord niet gepast is om te zeggen. Nu ben ik met pensioen en ben ik bezig met het plannen om terug te gaan naar Suriname, waar ik samen met mijn twee zussen daar voor onze 94 jaar oude moeder ga zorgen. Mijn ouders hebben mij hier een paar keer bezocht. Mijn moeder is twee keer een half jaar gekomen en we hebben veel gezien van Nederland. Met mijn vader hier was minder geslaagd. Het deed hem pijn om te zien hoe ontwikkeld Nederland was. Hoe de wegen, de bruggen en alles in goede staat was. Hij vergeleek het met Suriname en in welke staat het land daar verkeert. Het maakte hem heel verdrietig en hij is toen eerder teruggegaan dan gepland.’

Is er nog een  advies dat u ons wilt meegeven?
‘Onthoud altijd waar je vandaan komt. Bedenk waar je naartoe wilt gaan en als je dat bereikt hebt, vergeet niet waar je begonnen bent! Dus als je van schoonmaker opklimt tot directeur moet je niet vergeten om ‘alle richels mee te nemen’. En: hoe moeilijk het ook is, als je iets graag wil, ga dan gewoon door tot je het bereikt hebt. Je komt er wel. Go for it!’