Jasmine, Hafsna en Rajae van basisschool De Kraal ontmoeten Frank Meelker voor de deur van de Kraaipanschool. Daar staat een monument ter nagedachtenis aan zijn grootvader Eli van Tijn (1902-1945), destijds hoofdonderwijzer van deze school. De kinderen wonen in de buurt en willen graag weten wat zich tijdens de Tweede Wereldoorlog daar heeft afgespeeld.

Wat gebeurde er vroeger in de Kraaipanschool?
‘Voor de oorlog was het een gewone openbare school. In de oorlog werd gezegd dat alle Joodse kinderen op één school moesten zitten. Toen werd het een Joodse school. Ook alle leraren waren Joods. Dat moest van de Duitsers, die alle Joden bij elkaar wilden hebben om ze zo gemakkelijk op te pakken. Mijn grootvader was daar al voor de oorlog hoofdonderwijzer.  Omdat hij Joods was, moest hij onderduiken, maar hij gaf wel les. Hij kon niet meer thuis zijn. Daar was het vaak gevaarlijk, omdat hij ook in het verzet zat. Hij dook hier op school onder of op andere plekken. Op zolder liet hij veel Joodse mensen onderduiken. Als de school begon, moesten ze eruit. Het was veel te gehorig. Dan waren ze op andere adressen in de buurt, tot ze weer terug naar school konden om te eten en te slapen.’

Wat is er met uw grootvader gebeurd?
‘Hij hielp heel veel mensen met onderduiken, drukte illegale kranten met verzetsnieuws en maakte valse persoonsbewijzen. Zonder persoonsbewijs, dat je op straat wel eens moest laten zien, werd je gearresteerd. Veel gevluchte of ondergedoken mensen hadden geen persoonsbewijs. De verzetsgroep van mijn grootvader vervalste persoonsbewijzen en ook voedselbonnen voor hen. Het verdrietige is dat mijn grootvader werd gearresteerd toen hij een persoonsbewijs vervalst had voor iemand die hem wilde verraden. Diegene had gezegd dat hij gevlucht was uit Duitsland en dat hij een vals persoonsbewijs nodig had. Dat heeft mijn grootvader toen voor hem gemaakt. Toen hij het gaf, werd hij gearresteerd. Hij was dus in een val gelopen. In de oorlog kreeg je geld als je iemand verraadde. Mijn moeder was erbij toen het gebeurde. Ze was toen tien. Hij heeft daarna heel lang in kamp Westerbork gezeten. En daarna is hij naar Auschwitz gedeporteerd. We weten niet precies waar hij uiteindelijk is overleden. Wel dat het in 1945 was, door ziekte en kou. Hij was toen bijna 43 jaar.’

En de kinderen die hier zaten ondergedoken, zijn die ook opgepakt?
‘Sommige wel, maar niet allemaal. Toen mijn grootvader gearresteerd werd, heeft de verzetsgroep de onderduikers naar andere plekken gebracht. Ze waren bang dat de Duitsers hen ook zouden oppakken. En ja, een dag later kwamen ze weer, maar vonden dus niemand.’

Hoe kent u dit verhaal van uw grootvader?
‘Schrijver Bart Cort heeft een boekje geschreven over de verzetsgroep van mijn grootvader. Het boekje heet De Groep Gerretsen. Hij kon zo het hele verhaal aan mijn moeder vertellen. Zij hoorde het toen voor het eerst. Dat is zo’n 25 jaar geleden. En zo kwam ik het ook te weten. Mensen in het verzet vertelden dat niet aan hun kinderen. Dat was veel te gevaarlijk. Ik wist niet dat hij zoveel goede dingen in de oorlog had gedaan. Ik heb uiteindelijk geld ingezameld voor een monument dat in 2007 onthuld is. Ik vind dat we niet moeten vergeten wat deze mensen deden. Mijn moeder is helaas een week voordat het monument werd onthuld overleden.’

       

Ruurd Kooiman was vier jaar toen de oorlog begon. Hij woonde met zijn ouders en twee broers op Oostenburg. In 1943 verhuisden ze naar de Reitzstraat, in een buurt waar steeds meer Joodse mensen werden weggehaald. Meneer Kooiman nam voor Nechaira, Hidde, Carillo en Umer van basisschool De Kraal chocola mee. Dezelfde lekkernij als de Canadezen hem na het eind van de oorlog gaven. Met de smaak van vrijheid.

Wanneer begon de oorlog voor u?
‘De oorlog begon voor ons toen Duitse vliegtuigen in 1940 boven de fabriek en het spoor op Oostenburg vlogen. De grote jongens uit de buurt hadden de wagons die op het spoor stonden opengebroken. De zakken meel namen ze mee naar huis toe. Wij kleine jongetjes deden ook mee en vonden een zakje met bitterballetjes, maar dat bleken mottenballen te zijn! Een jaar later, in 1941, dook mijn vader onder, omdat hij niet het leger in wilde. Hij zat bij een boer in de Haarlemmermeer. Af en toe kwam hij ‘s nachts stiekem langs, dat was heel spannend. In 1943 kwam hij weer thuis. Toen zijn we met een paard en platte kar naar de Reitzstraat verhuisd.’

Hoe was het om daar te wonen?
‘We gingen wonen in een huis waar weggehaalde Joodse mensen hadden gewoond. Er stond nog een tafel, er lag een kleed en er lagen kolen in het kolenhok. ’s Nachts kwamen de Duitsers regelmatig met auto’s, veel geschreeuw en zoeklichten langs die woningen om Joodse mensen weg te halen. Dan werden ze in de auto geladen en afgevoerd. Als dat gebeurde, sliepen we bij mijn moeder in bed. We waren bang. Overdag waren er ook razzia’s en dan werden de mensen op het Krugerplein verzameld, waar ze in vrachtwagens werden afgevoerd naar het Muiderpoortstation. Daar werden ze op de trein naar kamp Westerbork gezet. Naast me woonde mijn vriendje Levi. We gingen altijd samen steppen op zijn autoped. Op een gegeven moment was hij ook weg! Klasgenootjes verdwenen. Dat was heel raar, maar ik dacht dat ze wel weer terug zouden komen. Ze namen allemaal koffers mee met kleding en de mensen wisten zelf ook niet waar ze heen gingen.’

Hoe kwamen jullie de Hongerwinter door?
‘De hele buurt groef met pikhouwelen en scheppen kolen uit het speelveld voor ons huis. De huizen die leegstonden sloopten we. Het hout, dat we goed voor de kachel konden gebruiken, werd door de ramen naar beneden gegooid. Een keer hadden mijn broertje en ik een boom omgehakt en meegenomen naar huis, maar het kon de trap niet op want die takken zaten er nog aan. We hakten hem net in stukken, toen er een politieagent langskwam. Hij nam ons mee, met de boom op onze schouders, naar het bureau op de Linnaeusstraat. Op het Krugerplein rende mijn broertje opeens hard weg, en ik dacht ‘oh, dat kan ook’, en gooide de boom weg en ging rennen. Later zag ik die politieagent lopen met die boom, op z’n fiets. Dus hij mocht het zelf wel! Ook zag ik een keer hoe de Duitsers plotseling drie mannen neerschoten, uit wraak omdat anderen de spoorbaan hadden gesaboteerd. Alle grote mensen werden gedwongen om te kijken.’

Hoe was het einde van de oorlog voor u?
‘De Bevrijding was een feest! Het mooiste was dat we allemaal bij de Berlagebrug stonden waar de Canadezen op tanks langsreden. Die gooiden chocola naar ons. Dat was het einde van de oorlog voor ons. Ik was weer vrij. Mensen kwamen weer de straat op, en fietsen kwamen weer te voorschijn. Dus dat was mooi. Maar voor de rest waren al die huizen afgebroken. Dat werd toen ons speelterrein.’

       

Frederik Vos was tien jaar toen de oorlog begon. Hij woonde toen in Zandvoort. Omdat de Duitsers de Atlantikwall gingen aanleggen, werd hij met het gezin overgeplaatst naar de Transvaalbuurt in Amsterdam. In zijn boek ‘Fietsen zonder banden’ heeft hij zijn belevenissen van die jaren opgeschreven. Aan Hidaya, Ella, Jaydon en Dina van basisschool De Kraal vertelt hij over zijn herinneringen aan die tijd.

Hoe merkte u dat de oorlog begon?
‘Mijn moeder zei die dag nog tegen mij: “Het is een mooie dag vandaag”. Het was een vrijdag, het was 10 mei. Dat had ik gezien op de keukenkalender. M’n moeder maakte brood klaar voor mijn vader. Die werkte bij de trein in Amsterdam en ging daar ook altijd met de trein naartoe. Hij pakte zijn tas in en ging naar station Zandvoort. Een prima begin van een mooie dag. Normaal gesproken kwam hij altijd ’s avonds terug. Maar die ochtend kwam hij na tien minuten al terug. “Jongens, het is oorlog!” zei hij. Ja, dan schrik je je dood, want ik had verhalen gelezen over oorlog. Toch wist ik niet wat er ging gebeuren. Misschien werd je doodgeschoten of zo? Dus, hoe voor mij oorlog begon? Volkomen onverwacht op een mooie dag.’

Wat gebeurde er toen in Zandvoort?
‘De volgende dag kwamen de Duitse troepen Zandvoort binnen. Wij keken op straat toe wat er gebeurde. Op een motor zat een Duitser met een geweer die hij op ons gericht hield. In zijn laars zag je een handgranaat. Hij lachte niet. We vonden hem eng. Hij was bereid op ons te schieten als wij wat zouden doen. Maar wij bleven daar rustig en verslagen staan. Later gingen ze in onze straat eten. Ik vond het gek dat vijanden die mensen doodgeschoten hadden, daar gewoon stonden te eten. Ze hadden ook snoepjes om uit te delen. Je verwacht niet dat soldaten in een oorlog snoepjes uitdelen! Kinderen kwamen daar graag op af, want snoepjes zijn snoepjes. Ik was benieuwd hoe een mens dat een ander mens heeft doodgeschoten eruit zag. Ik wilde naar ze toe, naar die mannen met helmen met doodshoofden erop.  Maar dat mocht niet van mijn moeder. Ik schaamde me dood dat zij dacht dat ik ze snoepjes wilde gaan vragen. Daar ging het me helemaal niet om.’

Waarom bent u verhuisd van Zandvoort naar Amsterdam?
‘Alle mensen die aan de kust woonden, werden door de Duitsers gedwongen om elders te gaan wonen. Ze wilden langs de hele kust namelijk forten met kanonnen bouwen om hun bezette land te verdedigen tegen Engelse troepen. Wij werden dus geëvacueerd. En zo zijn wij in de Krugerstraat terechtgekomen. Later hoorden we dat er eerder Joodse mensen hadden gewoond, die meegenomen waren door de Duitsers. Dat vond ik heel erg. We zaten in een huis waar je eigenlijk niet hoorde te zitten… omdat daar mensen hadden horen te zitten… die niet gearresteerd hadden moeten worden… en doodgemaakt.’

Waarom heet uw boek ‘Fietsen zonder banden’?
‘Er was in de loop van de oorlog steeds minder te eten. Ik weet nog dat op de hoek van het Krugerplein een bakker was, waar ik wel twee uur voordat de school begon in de rij ging staan voor een half brood. Soms was er geen brood en hadden we dus ook niets te eten. Ik was toen vijftien en zei tegen mijn ouders dat ik naar het oosten zou gaan. Daar was geen hongersnood. Ik ben toen met een fiets zonder banden weggegaan, tot aan Coevorden. Daar vond ik onderdak bij een aardige boerenfamilie en kreeg ik te eten.’

           

Sylvia Polak is de dochter van de Joodse Harrie Polak. Hij is in 1925 geboren en was vijftien jaar toen de oorlog begon. Omdat hij al is overleden, vertelt Sylvia zijn verhaal aan Mirna, Noah, Zoë en Hannah van basisschool De Kraal. Na het interview nemen de leerlingen een kijkje bij het huis gelopen waar Harrie destijds woonde.

Heeft uw vader ondergedoken gezeten?
‘Nee. Zijn familie werd opgeroepen om naar het Muiderpoortstation te komen, net als alle Joodse mensen uit deze buurt. Vanaf daar zijn ze naar kamp Westerbork gebracht en daarna naar andere kampen. Dus ze hebben niet ondergedoken gezeten. Niemand van het gezin van mijn vader heeft de oorlog overleefd. Alleen hij en van de rest van de familie één tante en één oom. Zij zijn de enige drie die uit concentratiekampen en van onderduikadressen zijn teruggekomen.’

Hoe heeft hij de kampen overleefd?
‘Hij was een jonge, sterke man. Hij heeft ook veel gesport in zijn leven. En hij heeft zich in kampen elke keer aangemeld om te werken. Als je werkte, had je een grotere kans om het te overleven. Dan kreeg je ook vaak iets meer te eten. Mijn vader is in dertien verschillende werkkampen geweest. Hij overleefde dat slim. Hij verzorgde bijvoorbeeld zijn tanden heel goed. Want hij wist dat je infecties kon oplopen als je niet genoeg vitamines binnenkreeg en je tanden niet goed verzorgde. Dat deed met hij takjes en stokjes, niet met een tandenborstel. Op school had hij leren stofferen. In het kamp maakte hij van zijn rugzak een regencape. Daardoor bleef hij droger en werd hij minder snel ziek. Ook droeg hij in het kamp foto’s van zijn vader, moeder en broertje bij zich. Die liet hij altijd aan de vrouwen die aan het koken waren zien. Dat vonden ze zo geweldig dat hij aan het einde van de dag altijd in die ketels mocht klimmen om uit het onderste nog wat eten te schrapen. Ook waren in de kampen veel bewakers die hun eigen barak hadden. Mijn vader bood dan aan om hun barak schoon te maken voor een extra boterham. Hij was een brutale, slimme jongen. Hij durfde veel.’

Hoe was het bij terugkomst?
‘Dat was natuurlijk heel verdrietig, want er was helemaal niemand meer. Hij had met zijn familie afgesproken dat ze elkaar weer zouden zien in de Retiefstraat. Maar ze waren er niet. Hij is toen wekenlang elke dag naar het Centraal Station gegaan om te kijken of er familie terugkwam, maar helaas, dat is nooit gebeurd. Er is nog een zielig verhaal. Toen het gezin van mijn vader weg moest van huis, mochten ze niets meenemen, alleen een koffertje. Toen heeft mijn grootvader waardevolle spulletjes – een zilveren beker, een armbandje en nog wat sieraden – in een kistje in de tuin begraven. Na de oorlog heeft mijn vader bij zijn oude huis aangebeld en gevraagd of hij in de tuin dat kistje mocht opgraven. De vrouw die er woonde, zei dat het niet uitkwam en dat hij over een maand maar terug moest komen. Toen hij de volgende maand terugkwam, was het huis leeg en was de tuin omgespit. Wat er met het sierradenkistje is gebeurd, zullen we nooit weten.’

       

Daniel Teeboom is de zoon van Josef Teeboom.  Zijn vader is in 1923 geboren en was zeventien jaar toen de oorlog begon. Daniel heeft veel verhalen van zijn Joodse vader, die heeft moeten onderduiken, gehoord. Zakaria, Dragon, Caithlin, Soulaimane en Kaylen van basisschool De Kraal stellen hem vragen hierover.

Waar dook uw vader onder?
‘Omdat zijn ouders lid waren van de Communistische partij moesten ze onderduiken. Mijn vader moest vaak van onderduikadres wisselen. Omdat hij wist wie er lid was van de Communistische partij kon hij op goed geluk bij vrienden van vrienden aanbellen en onderdak vragen. Dat was niet altijd makkelijk, want als je onderduikers had moest je ook voor eten zorgen. Soms werd mijn vader ook wel op straat gezet. Dat was eenzaam. Hij ging dus van onderduikadres naar onderduikadres en miste zijn familie heel erg. Hij kon ze ook niet opzoeken. Soms maakte hij vrienden met de mensen waar hij onderdook, maar na een tijdje moesten ze toch weer afscheid nemen. Ook kon hij nooit zijn echte naam opgeven. Hij had een valse naam, Cornelis Doevedans. Hij kon dus niet echt zichzelf zijn.’

Is uw vader weleens opgepakt?
‘Bij de Communistische Partij in Amsterdam zaten veel Joden, maar ook veel antisemieten. Mijn vader mocht bij het onderduiken ook niet zeggen dat hij Joods was. Tijdens een razzia is hij een keer op straat gezet. Toen heeft een vrouw van een NSB’er hem geholpen om weg te komen. Dat laat zien dat er in een oorlog niet alleen goed en kwaad was, maar ook veel grijs gebied ertussenin.
Mijn vader was eerder ook gepakt bij de eerste grote Duitse razzia onder de Joodse bevolking van Amsterdam. Samen met veel andere Joden werd hij naar het Jonas Daniël Meijerplein gestuurd, waar nu het monument De Dokwerker staat. Dit was in 1941. Omdat er naast mijn vader een meneer flauwviel, wist hij te ontkomen. Hij had van de Communistische Partij geleerd dat momenten waarop mensen schrikken de momenten zijn om aan te vallen of te vluchten. Hij is gaan rennen en is uiteindelijk ergens in de stad opgevangen door een politieman die hem naar een veilig adres heeft gebracht.’

Waarom ging uw vader krantjes drukken?
‘In die tijd had je geen smartphone en internet. De enige manier om nieuws te verspreiden was via de radio, krant of film. Fake news had je toen ook al. De Duitsers brachten alleen maar goed nieuws over zichzelf naar buiten en verboden anderen om nieuws te verspreiden. Mijn vader had voor de oorlog al geleerd om krantjes te drukken. Voor de Communistische Partij was hij daarom belangrijk. Zo konden ze ander nieuws verspreiden dan alleen het nieuws van de Duitsers. Dat krantje heette ‘De Waarheid’. Op het verspreiden van zo’n krantje stond de doodstraf. Veel vrienden van mijn vader zijn daarom opgepakt.’

Ad van Hassel groeide op in de Tweede Atjehstraat in de Indische buurt. Hij was twee jaar toen de oorlog begon. Mariza, Rokaya, Rayen en Umer Ali van basisschool De Kraal wonen ook allemaal in de Indische buurt!

Hoe was het bij u thuis tijdens de oorlog?
‘We hadden geen stroom in de oorlog. We hadden alleen een lampje waar je carbid in moest doen en een beetje water. Dan kon je het aansteken en dan had je licht. Ook herinner ik me dat we in de woonkamer een fiets hadden staan. Het achterwiel was vastgezet. Als een van ons daarop ging fietsen, hadden we ook een straaltje licht in huis.’

Denkt u nog wel eens aan de oorlog?
‘Ja. Zo moet ik regelmatig terugdenken aan een gebeurtenis hier in de buurt. Ik liep aan de hand van mijn moeder door de Linnaeusstraat, we gingen naar vrienden in de Watergaafsmeer. Toen kwam er een patrouille van de Grüne polizei. Dat waren politieagenten in dienst van de Duitsers. Ze vorderden fietsen. Er reed een man op een transportfiets voorbij en een van die agenten begon te roepen dat hij zijn fiets moest inleveren. Maar die man hoorde het niet, of reageerde niet. Ik zag hoe een agent die man zo van zijn fiets schoot. Mijn zwangere moeder schrok natuurlijk enorm. Ze kneep mij heel hard in m’n hand en ging met mij schuilen. Ik was zo geschrokken dat ik het heel lang niet heb kunnen vertellen. Jaren later is Theo van Gogh vermoord op die plek. Om dezelfde willekeur. In die zin denk ik nog wel aan de oorlog terug.’

Hadden jullie last van de Hongerwinter?
‘Ja, maar we hadden het beter in vergelijking met anderen, omdat wij een boerenfamilie in Brabant hadden. Wat ze daar over hadden aan spek, bonen of goede aardappelen, dat kwam allemaal naar ons toe. Dat hebben mijn ouders wel ook gedeeld met de buren, hoor. Op een gegeven moment was er minder te eten. Dat was tijdens de bekende Hongerwinter. Mijn moeder was toen zwanger, dat was wel een bijkomend probleem. Toen heb ik bloembollen gegeten, gebakken bloembollen. Mijn vader kon via een neef ook aan suikerbieten komen. Die maalden we dan door een gehaktmolen en daar kwamen dan van die straaltjes uit. Daar maakten we pannenkoeken van. Dat waren van die hele kledderige pannenkoeken, maar goed het was iets van eten. Mijn vader ging ook met mijn broer op de fiets naar boeren. Ze namen dan schillen mee voor het vee en dat ruilden ze voor melk, eieren en aardappelen. Hij vertelde dan natuurlijk dat zijn vrouw zwanger was, dan kregen ze soms wat meer. Ze kwamen het liefst terug tijdens spertijd. In het donker zagen de Duitsers je niet zo snel. Het was namelijk heel gewoon dat ze je aanhielden en dan al je eten in beslag namen. Zij hadden in die tijd ook minder te eten, want alle transportlijnen voor voedsel waren afgesloten. Ik kan me goed herinneren dat mijn vader op een avond terugkwam, maar mijn broer niet. Dat was paniek. Mijn moeder begon te huilen en schreeuwen. Mijn vader is snel weer naar buiten gegaan om hem te zoeken. Gelukkig heeft hij hem gevonden en zijn ze veilig thuis gekomen.’

Weet u nog iets van de Bevrijding?
‘Op 10 mei, een paar dagen na de Bevrijding,  kwamen de vliegtuigen met Zweeds wittebrood over de Indische buurt en de Watergraafsmeer. Het was natuurlijk de bedoeling dat je dat allemaal ging verzamelen en eerlijk zou delen. Maar als mensen honger hebben, dan weet je wel wat er gebeurt. Daar kwamen wel knokpartijtjes van. Dat wittebrood kan ik me nog zo goed herinneren. Dat was het lekkerste dat ik ooit had gegeten. De Bevrijding was een ongelofelijke opluchting. Alles was oranje en alle mensen waren aan het dansen. En overal werd dat papier afgescheurd, waar mensen de ramen mee hadden moeten verduisteren. Ze gooiden het van de balkons. Ik weet ook nog dat meisjes die een relatie hadden gehad met Duitse soldaten – ‘moffenhoeren’ noemden ze die – na de Bevrijding kaal werden geschoren. Zodat iedereen hen herkende. Dat vond ik afschuwelijk.’

       

Omdat Almere tijdens de oorlog nog niet bestond, interviewen leerlingen van de openbare basisschool Polygoon ouderen die dit elders in het land hebben meegemaakt. Juwayriayh, Kim, Ilayda, Iman en Zarah spreken met mevrouw Anni Verkaaik Roos in het ouderenbuurtcentrum tegenover school. Ze vinden mevrouw Verkaaik voor iemand die de oorlog heeft meegemaakt er helemaal niet oud uitzien. Toch was ze al negen toen die begon.

Had u veel last van bombardementen?
‘Wij hebben in het centrum van Amsterdam veel last gehad van bombardementen. Die waren heel erg. Aan het begin van de oorlog viel er een bom op de Blauwburgwal. Mijn oma was daar ook bij. Toen de bom viel, rinkelden alle kopjes op het dienblad en alles viel stuk. We waren heel angstig. Mijn oudere zus heeft ook beschietingen op het Damrak meegemaakt.’

Moest u onderduiken?
‘Nee, wij niet. Mijn latere man, die inmiddels is overleden, wel. En zijn ouders werden gevangen genomen, omdat ze hem niet wilden verraden. Als kind realiseer je je dat allemaal niet zo. Gelukkig hadden wij geen broers die moesten onderduiken. Mijn vader was al overleden.’

Had u honger tijdens de oorlog?
‘We hebben wel veel honger gehad. We hebben nooit eten bij de gaarkeuken gehaald. Daar was mijn moeder te trots voor. Tijdens de oorlog kon je niets kopen. Je kreeg bonnen voor het aantal personen waaruit je gezin bestond. Mijn zussen werkten wel, waardoor zij ook nog wat kregen, maar je moest met alles heel zuinig doen. Er was ontzettend veel zwarte handel, waar mijn moeder tegen was. Kinderen kwamen aan de deur en verkochten bijvoorbeeld snoep voor veel geld. Dat mocht ik nooit kopen van mijn moeder. Bij de winkels moest je in de rij staan. Maar het kon zijn dat het eten net op was als je aan de beurt was. Mijn moeder werkte toen op kantoor. In de tramlijn zaten blokjes hout en de dames van kantoor haalden die blokjes eruit, zodat zij de kachel konden stoken. Mijn moeder was niet zo bijdehand, maar ze ging toch een keer mee. Nou, we hebben het geweten. Ze werd gelijk opgepakt en naar het politiebureau gebracht.
Bij de Bevrijding kregen we heerlijk wit brood en er werden allemaal koeken in pakketten uit de lucht gegooid. Alles wat je toen kreeg, vond je lekker omdat je zo’n honger had. Al vond je het normaal gesproken niet lekker. De herinnering aan de honger is het ergste. Daarom eten wij ouderen nu alles.’

       

Amy-Lee, Isabel, Faith en Houda uit groep 8 van basisschool OBS Polygoon in Almere spreken met Greet Prent bij haar thuis. Zij woonde tijdens de oorlog in de Jordaan in Amsterdam. Almere was toen nog niet gebouwd. Onderweg naar mevrouw Prent vragen ze zich veel af: hoe zal haar huis eruit zien, zal ze spannende verhalen hebben en krijgen ze limonade en iets lekkers? Eenmaal aangekomen zijn ze wat stiller, maar nog altijd nieuwsgierig.

Hoe heeft u de oorlog ervaren?
‘Ik kom uit een groot gezin; thuis waren we met z’n twaalven. Ik was vijf toen de oorlog begon. Mijn vader moest in 1942 in een munitiekamp werken. Daar maakten ze wapens. Pas in 1946 kwam hij terug. Door de pijn aan zijn rug kon hij niet meer werken. Tijdens de oorlog, zonder hem, was het soms erg moeilijk voor mijn moeder. Tien kinderen en er was weinig te eten waar wij woonden. Iedereen kreeg voedselbonnen en daarmee stond je soms uren in de rij voor een beetje eten. We aten alleen aardappelschillen, bloembollen en suikerbieten. We deelden alles met de buurvrouw op twee hoog. Zij had ook kinderen en we moesten eerlijk delen. Mijn moeder is één keer opgepakt. Om wat extra geld te verdienen voor ons gezin verkocht ze peren op de zwarte markt. Veel mensen verkochten op de zwarte markt. Mijn moeder moest een nacht in de cel, maar dat vond ze niet zo erg, omdat ze daar wel te eten kreeg.’

Wat deed u tijdens de oorlog?
‘Ik ging in de loop van de oorlog niet meer naar school en zat de hele dag thuis. Er waren geen potloden of papier om mee te tekenen en ik had geen vriendinnen om mee te spelen. Niemand was op straat, omdat niemand wilde opvallen. Na acht uur ’s avonds mocht je niet meer naar buiten en moest je ramen en gordijnen dicht houden. Na een tijdje was er ook geen brandhout meer, dus zochten we in huis spullen om te verbranden, zoals hout van tafels, stoelen of deuren. Mijn broer pakte blokjes teer die in de tramrails lagen weg; ook daarvan kon je vuur maken. We zochten van alles om het maar warm te krijgen om zo te overleven. Na de oorlog heb ik de lagere school afgerond en daarna moest ik meteen gaan werken om te helpen ons gezin te onderhouden. Doorleren was geen optie. Ik verdiende negen gulden en een dubbeltje. Omgerekend is dat ongeveer 4 euro en 10 cent nu, maar voor die tijd was dat veel geld. Met dat geld konden we van alles kopen om het huis weer op te knappen.’

Wat herinnert u zich nog heel goed uit de oorlog?
‘Dat mijn meester een paar onderduikers achter een meterkast in de gymzaal op school had verstopt. Daarom mochten we niet in de gymzaal komen. Tijdens de oorlog zijn de onderduikers gevonden. Zij én mijn meester werden toen doodgeschoten. Ook herinner ik me dat op 2 mei 1945 in de krant stond dat Hitler dood was. Veel Nederlanders dachten dat de oorlog voorbij was. Ze gingen dat vieren op de Dam, maar tegenover de Dam zaten er nog Duitsers in hotel ‘De Roode Leeuw’, die de feestvierende mensen vanaf de hoogste verdieping beschoten.
Ik vind dat vergeleken met andere gezinnen ons gezin er redelijk goed vanaf is gekomen. Tijdens de oorlog heb ik ervaren hoe het is om niets te hebben. Brood op tafel was niet vanzelfsprekend en het was een moeilijke tijd om in te leven. Ik heb toen al geleerd dat het belangrijk is om respect te hebben voor alle mensen, jong of oud. Respect kost niets, alleen een beetje moeite.’

       

Openbare Basisschool Polygoon is verbonden aan een lokaal ouderenbuurtcentrum in de Filmwijk in Almere. Omdat de stad tijdens de oorlog nog niet bestond, interviewen de leerlingen uit groep 8 ouderen die toen elders woonden. Jill, Lenthe, Kiona en Rowayda spreken in het buurtcentrum tegenover school met mevrouw Sinah Schoffel, die in de oorlog in Maarsseveen woonde. Ze zijn goed voorbereid tijdens de interviewles, maar vinden het wel spannend. Ook zijn ze benieuwd naar de verhalen.

Wat merkte u als kind van de oorlog?
‘Ik was nog maar vijf, maar merkte wel dat er wat aan de hand was. Mijn ouders waren bang en ik hoorde wel eens vliegtuigen, die onderweg waren naar Duitsland om daar te gaan bombarderen. Ik woonde met mijn ouders, mijn oudere broer en zus in Maarseveen; dat is in de provincie Utrecht. Ondanks de oorlog ging ik gewoon naar school. Daarvoor moest ik vijf kilometer lopen, heen en terug. Ik vond de oorlog niet leuk. Er was altijd spanning en er werd veel gebombardeerd, onder andere bij Soesterberg, vlakbij ons. Dan gingen we altijd het huis uit, het land op’.

Was u bang?
‘Een keer had ik een oranje jurk aan. Ik liep van school naar huis. Onderweg reden Duitsers in huifkarren langs. Ik was als de dood dat ze mij in dat oranje jurkje zouden zien en sprong de sloot in om me achter de planten te verstoppen. Het dragen van een oranje jurk kon symbool staan voor vrijheid, voor anti-Duits. Gelukkig is er niks gebeurd. Ook hebben wij geen erge honger gehad, omdat we in een gebied woonden waar veel mensen hun eigen groenten verbouwden. Er was niet veel anders dan dat te eten. Andere producten kon je alleen met bonnen kopen.
Waar ik woonde was ook veel water. Als Duitse soldaten de mannen kwamen halen, om ze te werk te stellen, vluchtten die de polder in. Ik moest dan op een akker gaan staan om te laten weten of het al weer veilig was. Als de Duitsers heel plotseling kwamen, verstopten mijn vader en broer zich in een gat in de grond. Net zo lang totdat de Duitsers weer weg waren.’

Hoe was het toen de oorlog voorbij was?
‘Ik was toen tien en herinner me de Bevrijding als iets heel fijns. Geallieerden brachten voedselpakketten, iedereen was blij en vierde feest.
Het is verschrikkelijk wat er in de oorlog met de Joodse mensen is gebeurd. Hitler was een hele slechte man. Eenmaal volwassen heb ik de Amerikaanse militaire begraafplaats Margraten, waar ook een monument ter nagedachtenis aan de hier omgekomen Amerikaanse soldaten is, bezocht. Al die kruizen, dat vond ik vreselijk om te zien. En ik heb concentratiekamp Auschwitz, waar de Joden vergast werden, bezocht. Daar word je helemaal koud van als je dat ziet. Allemaal zalen met schoenen en koffers en haar van vermoorde mensen. Maar ik wilde nu eenmaal zelf zien wat de impact van de oorlog is geweest. Jullie kinderen moeten weten wat er in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd. Zodat we beseffen dat de vrijheid die wij nu hebben niet vanzelfsprekend is.’

       

Adil, Issam, Vishnu en Efrata van basisschool De Kraal interviewen Gerard Briels in een gezellige zithoek op school. Meneer Briels was vier jaar toen de oorlog begon. Hij woonde met zijn vijf zussen, broer en zijn ouders in een krappe woning boven de kruidenierswinkel van zijn ouders aan de Insulindeweg. Naast verhalen over de oorlog, vertelt hij ook hoe anders het was om vroeger op te groeien dan nu.

Veranderde er voor u veel toen de oorlog begon?
‘Ja. Regelmatig ging het bomalarm af. Dat klonk zoals de sirenes die je nu nog elke eerste maandag van de maand hoort. Dan gingen we naar de kelder onder de winkel en bleven we daar tot het alarm weer ging. Dan was het veilig. Met de tijd merkte je meer van de oorlog. Zo waren er aan het eind geen elektriciteit, gas of kolen meer. Als er een huis leegstond, moesten we er snel bij wezen. Alle deuren en vloeren werden er dan uit gesloopt om in de kachel te stoppen. Op een ochtend kwam ik het huis uit en waren alle bomen weg! Mijn vader was er niet bij geweest toen dat was gebeurd. Hij was boos en we gingen snel naar het Zuiderzeepark om ook een boom om te hakken. In onze winkel hebben we die toen in stukjes gezaagd. Omdat de afvoer van de toiletten verstopt was in die tijd, was er voor ieder huis een groot gat gegraven, zodat het rioolwater toch door kon stromen. Daar konden we leuk overheen springen. Ik weet nog goed dat het kleine broertje van een van mijn vriendjes er ook overheen wilde springen, maar er middenin sprong, tussen alle drollen!’

Had u honger in de Hongerwinter?
‘Ik kan me niet herinneren dat ik echt honger heb gehad. Maar het eten dat we kregen was niet te eten. Ik at gebakken bloembollen, uitgedroogde tuinbonen en suikerbieten. Stamppot haalden we bij de gaarkeuken. Mijn oudste zus kreeg tijdens de Hongerwinter een baby. Mijn zwager moest goed voor haar zorgen en kreeg zelf hongeroedeem. Mijn vader ging vaak naar een boer toe en ruilde lakens en andere spullen voor voedsel. Eén keer kwam hij naar huis en huilde hij bijna. De Duitsers hadden hem aangehouden toen hij bijna thuis was en hadden al het eten dat hij geruild had van hem afgepikt.’

Kende u Joodse mensen en wist u wat er gebeurde rondom het Muiderpoortstation?
‘We hadden een Joodse buurman met wie mijn vader het goed kon vinden. Mijn oom heeft Joodse mensen verborgen in zijn huis aan de Amstel; een groot huis met een heleboel kamertjes. Hij werd verraden door een buurman en verstopte zich daarna bij ons. Als hij gepakt zou worden, zou het goed mis zijn. Ik vond dat niet eng want ik was nog jong en dan ben je niet zo gauw bang, maar vind je het wel spannend. Wat wel vreselijk was, waren de trams die alle Joden wegbrachten naar het Muiderpoortstation. De trams reden eigenlijk niet meer, alleen voor de Jodenvervolging.’

Hoe merkte u dat de oorlog voorbij was?
‘Ik was met mijn vriendjes, zoals zo vaak, aan het rondzwerven in de buurt. Bij de Middenweg, toen de rand van de stad, zagen we tanks met Canadezen aan komen rijden. Toen was de oorlog voorbij! Iedereen ging naar buiten, iedereen schreeuwde. Het was zo mooi. Er was geen radio dus we hadden het niet aan zien komen. Tijdens een bevrijdingsfeest in de straat droeg iedereen verkleedkleren; mijn vader zijn koksmuts. Die had ik nog nooit eerder gezien!
Er gebeurden wel nog een paar nare dingen. Er zaten nog een paar Duitsers op de Dam en die begonnen te schieten. Toen zijn er nog mensen doodgeschoten. En na de oorlog zag ik in onze straat ook dat de meisjes die verliefd waren geworden op een Duitser werden opgepakt. Hun haren werden afgeknipt en ze werden besmeurd met rode verf. Mensen vonden die meisjes verraadsters, maar ik vond het zo vreselijk. Want wat kun je er aan doen als je verliefd wordt?’