Ava, Isabel en Tycho komen vrolijk binnen in het mooie appartement van Marian Smook. In de tram hebben ze hun vragen nog doorgenomen. Tijdens het gesprek verdwijnt de vrolijkheid en zitten de ASVO-leerlingen doodstil te luisteren naar wat Marian hun te vertellen heeft. Opvallend is dat ze stuk voor stuk hun vragenlijstjes laten liggen. De vragen komen vanzelf en het wordt een boeiend gesprek. 

Wanneer begon de oorlog voor u?
‘Ik was zeven jaar toen de oorlog begon. Mijn moeder was Joods, mijn vader niet. Hij is bij ons weggegaan, waarna mijn moeder onbeschermd was. De Duitsers lieten je namelijk nog wel een beetje met rust als je met een niet-Joods iemand getrouwd was. Mijn moeder moest een ster dragen en dat was gevaarlijk, omdat je dan bij een razzia opgepakt kon worden. Als ze boodschappen ging doen, waren wij vreselijk bang dat ze niet meer terug zou komen. Ik liep een keer op de markt toen er een soldaat naar ons toekwam. Ik klemde mijn handen zo hard om mijn moeders arm dat ze later blauwe plekken had. Die man wilde alleen maar de weg vragen. Toen het heel moeilijk werd, mochten wij kinderen via het Rode Kruis naar Ommen. Verstopt onder het zeil, slapend op stro, gingen we daar op een dekschuit naartoe. In het gymnastieklokaal van een school in Ommen kwamen dorpsbewoners om de beurt een kind uitzoeken. Alleen mijn broertje werd niet gekozen. Ik begon toen heel hard te gillen, want ik had beloofd voor hem te zorgen. Hij was pas drie. Toen kwam er een postbode en die nam mijn broertje mee. Hij zei dat ik elke dag bij hem langs mocht komen. Mijn moeder was ondergedoken en er was al die tijd helemaal geen contact. Ik was al tien en wist dat het niet goed kon aflopen, want mijn opa en oma en mijn ooms en tantes waren al weggehaald.’

Wat is uw sterkste herinnering aan de oorlog?
‘Dat was nog thuis. Ik was toen zo oud als jullie nu en wat hadden we een honger. Ik ben een keer met een handkar naar Badhoevedorp gelopen om suikerbieten te halen. We verbleven veel met z’n allen in het grote bed van mijn moeder. Daar was het lekker warm en dan zongen we liedjes. We kregen heel weinig brood. Het brood dat we mochten we om beurten snijden. Je moest dan wel blijven zingen. Weet je waarom? Omdat je tijdens het zingen niet stiekem brood kon eten!’

Hoe was het in Ommen?
‘Het was eng, want in het dorp waren veel Duitsers ingekwartierd. Op een avond werd er vreselijk geschoten. We zaten in een schuilkelder in de tuin. Van de zenuwen moesten we steeds plassen en dan werd mijn pleegvader heel boos. In Ommen hadden we twee uur school per dag en we hadden veel huiswerk. Ik wist dat ik niet lastig moest zijn, geen ruzie moest maken, want die mensen waren zo aardig geweest om mij in huis te nemen. Ze waren Christelijk en ze hadden de taak anderen te helpen. Ze gaven me veel eten, maar ik was zo vermagerd, ik verdroeg dat vette eten niet. Eigenlijk was het voor iedereen moeilijk. Ik was geen vrolijk kind, altijd bezorgd om mijn moeder, en ik verstond hun dialect niet.’

Hoe was het leven voor u na de oorlog?
‘Mijn moeder kwam ons halen. Ik herkende haar niet. Ze was altijd prachtig, groot en met mooi donker haar. Toen ik haar zag was ze zo mager en ze was helemaal grijs. Na de oorlog waren we heel erg arm. Mijn moeder moest huizen schoonmaken. Elke week ging ik naar m’n vader om geld voor ons op te halen. Dat was niet zo leuk. Ik moest  in die tijd altijd aardig zijn. Nog steeds kan ik nooit iemand vragen om iets voor me te doen. Ik wil alles zelf doen, nooit lastig zijn. Mijn dochter zegt: “Je deed altijd raar vroeger. Je zwaaide ons nooit uit als we op schoolreisje gingen, je was altijd meteen weg. Ook later niet als we met vakantie gingen.” Kennelijk kan ik geen afscheid nemen. Dat weet je niet van jezelf, dat hoor je dan later van anderen. Daarom denk ik vaak aan de kinderen in Oekraïne, die de ervaringen van nu hun hele leven zullen meedragen.’

Mirjam Elias is de auteur van Het verlaten hotel, een verhaal gebaseerd op de ervaringen van Ronny, haar man Ronald Sweering. ASVO-leerlingen Ella, Jitte en Stefano zijn bij haar thuis om haar te interviewen. Daar is ook een grote vitrinekast met Indiaantjes, die Ronny kreeg als hij bij zijn oma moest slapen als in zijn slaapkamer paspoorten werden vervalst. Tijdens het gesprek staan er koekjes en fruit op tafel, geserveerd op de borden uit het hotel van de ouders van Ronny.

Wanneer vertelde uw man het verhaal voor het eerst aan u?
‘Tussen de bedrijven door, bijvoorbeeld als we in de auto zaten. Dan zagen we een konijntje in het weiland en dan praatten we daarover en dan begon Ronny ineens te huilen. Dan vertelde hij dat hij zijn onderduikvriendje Willy indertijd twee konijntjes had gegeven om hem gezelschap te houden. Dan stapten we uit en zaten we heel lang te praten. Mijn schoonvader, Ronny’s vader dus, heeft mij gevraagd het verhaal over zijn hotel te schrijven. Zo is het begonnen. Toen ben ik gaan zoeken naar informatie. Dat was moeilijk, omdat al veel mensen overleden waren. Het is geen geschiedenisboek geworden, ik heb het geschreven door de ogen van een kind én in de tegenwoordige tijd, zodat het net is of je erbij bent.’

Wij vinden het een heel mooi boek, dus dat is wel gelukt. Hoe lang heeft u eraan gewerkt?
‘Af en aan, ongeveer zeven jaar. Ik ben heel blij dat jullie het mooi vinden, want het heeft veel moeite gekost, en veel tranen van Ronny.’

Wat was het moeilijkste?
‘Dat Ronny er nooit meer over heeft gepraat. Hij had alles verdrongen, omdat het te erg was. Zelf heb ik ook erg veel gehuild tijdens het schrijven. Maar het was ook heel fijn om te doen. Het is een soort puzzelen. Soms vertelde Ronny wat, zoals ‘Dat kwam door de muur…’. Dan vroeg ik door en vertelde hij dat er in de school een muur gebouwd was om de Joodse kinderen te scheiden van de anderen. Op een dag vertelde hij over het jongetje aan de overkant, de ondergedoken Willy die helemaal alleen in de kelder woonde. Hij was pas twaalf. Ronny was acht. Zo’n verhaal had ik nooit kunnen bedenken. Ik las wel eens stukjes voor aan kinderen en die vonden het verhaal van Willy het mooist. Maar Ronny werd altijd kwaad. “Zo was hij niet, ik zou nooit met dat jongetje willen spelen,” zei hij dan boos. Hij wist niet eens meer hoe Willy eruitzag, want hij had moeten beloven dat hij er nooit een woord over zou vertellen, dus hij had het diep weggestopt. Toen ben ik gaan zoeken naar Willy en ik heb hem gevonden. Dat wil zeggen, zijn familie, want Willy is in de oorlog vermoord.
Ronny had ooit foto’s van het huis van Willy gemaakt en zelfs dat wist hij niet meer, maar ik wel. We vonden de foto’s en toen hadden we het huisnummer. En later vonden we een oud telefoonboek. Het was een hele speurtocht. Later ontmoetten we Willy’s familieleden, neefjes en nichtjes, en toen had ik een idee hoe Willy was en ik ben meteen gaan schrijven. De volgende morgen las ik het Ronny voor en zei hij: “Ik zie hem weer voor me, zo was hij echt!” En hij begon zich toen heel veel te herinneren. Als mensen heel nare dingen meemaken vinden ze het moeilijk erover te praten. Soms hebben ze zelfs geen herinnering meer. Gelukkig is het toch gelukt en daarom kunnen jullie het lezen en deze verhalen doorvertellen, zodat we nooit zullen vergeten wat er gebeurd is.’

   

 

 

Mirjam Prins woont in Beth Shalom, een Joods bejaardentehuis in Buitenveldert. In haar kamer staat een zuurstofapparaat te zoemen. Mirjam heeft dag en nacht extra zuurstof nodig. De kamer is klein en er zijn niet genoeg stoelen. Maar dat is snel opgelost. Twee kinderen gaan op de grond zitten, eentje kan op de bank en eentje neemt plaats in de rolstoel. ASVO-leerlingen Mert, Chris, Lois en Valeri hebben hun vragen meegenomen voor de negentigplusser, die negen jaar was toen de oorlog begon en toen met haar ouders, zus en twee broers in de Uithoornstraat in Amsterdam-Zuid woonde.

Wanneer wist u dat de oorlog was begonnen?
​‘Ik was negen toen het begon en op die leeftijd kun je dat net een beetje begrijpen. Iedereen begon te klagen: nou moet dit en nou moet dat. En Joodse mensen kwamen in gevaar. Er kwamen razzia’s; dan ze zetten eerst de straat af en daarna gaan ze op zoek naar Joodse mensen. Mijn vader was op zijn werk opgehaald en zat in de gevangenis bij het Leidseplein. Daarvandaan was hij naar Westerbork vervoerd. Ze hebben hem daar gemarteld om te weten te komen waar zijn familie was. Maar hij wist het echt niet. Steeds als de bel thuis ging, schrok je je dood. We woonden op driehoog, dus je kon niet zien wie er op straat stond. Naast ons woonde een gezin van NSB’ers. Omdat de keukens aan elkaar grensden en het gehorig was, mochten we daar niet praten. Één keer kwamen er mannen binnen om m’n oudste broer, die veertien was, te halen. Mijn moeder heeft hem niet meegegeven. Het waren geen Duitsers maar Nederlanders, mensen die er waarschijnlijk geld voor kregen. Tijdens een razzia in onze straat heeft een buurman gezegd dat er in ons huis geen Joodse mensen woonden en ze geloofden hem. Die mensen waren er ook.’

Moest u onderduiken?
‘Op een dag, ik was pas tien, moest ik met een voor mij onbekende meneer mee. Dat was heel eng. Ik had niet veel bagage bij me en ik had een grijs jasje aan en een hoedje op; ik weet het nog precies. We gingen met de trein naar Rotterdam. Die meneer zat niet naast me, alsof hij niet bij me hoorde. Hij gaf me een pakketje. “Je moeder heeft nog brood voor je meegegeven,” zei hij. Maar toen ik het openmaakte zat er een onderbroekje in, het was nog niet eens droog. Ik kwam bij een gezin van een trambestuurder terecht en moest op een kamer bij hun zoon van achttien slapen. Dat vond ik niet leuk. Het was wel een wonder dat ze me in huis hebben genomen. Daar in Rotterdam bracht ik krantjes van Het Parool, verstopt onder m’n jas, rond. Je weet dat het gevaarlijk is, maar je doet het toch. Als kind besef je het niet zo; het is een groot avontuur voor je. Een keer werd ik op een plein aangehouden. Ik moest toekijken hoe een man of tien door Duitse soldaten werd gefusilleerd. Ik was zo bang dat ze zouden ontdekken dat ik die krantjes bij me had. Als ik er nu over praat, zie ik het weer voor me. Het is niet uit te leggen, het was zo verschrikkelijk.’

Hoe was het na de oorlog?
‘Ik zat drie dagen lang in de RAI met andere kinderen die ondergedoken waren geweest, en nu weer opgedoken waren. Ik was haast de enige die haar ouders en broers en zus nog had. Ik schaamde me. Ik vond het zo verschrikkelijk voor al die kinderen die alleen over waren. Ik ben helemaal door het lint gegaan, er moest een psycholoog bij komen. Ik herinner me uit die tijd ook de meisjes die werden kaalgeschoren omdat ze met een Duitser hadden gevreeën. Heel erg, maar ik gunde ze het wel, want je bent zo verbeten, zo vreselijk boos. We waren heel blij met de Bevrijding. Vijf jaar is zo vreselijk lang. Maar we waren ook verdrietig, omdat mijn hele familie vermoord was. Ik had geen ooms en tantes, geen neven en nichten, geen opa en oma meer. Dat is dan verkapte blijheid. Dat mijn vader terugkwam, was een wonder. Hij kwam ’s nachts thuis, we hadden nog geen elektra. Hij trok het touwtje in de brievenbus stuk, hij kon niet naar binnen en hij heeft die nacht in het portiek geslapen. De buurvrouw vond hem en heeft hem eten en drinken gegeven en bij ons op de deur gebonsd. We vlogen naar beneden. Het was zo onwerkelijk, je denkt dat je droomt. Hij was zo mager! Er is nooit meer over gesproken. De mensen waren al gewend te zwijgen omdat alles toen zo gevaarlijk was. Ik ben getrouwd met een man die in Bergen-Belsen had gezeten. Ook met hem is er nooit over gesproken.‘

Is het u gelukt om het achter u te laten?
‘Dat is me niet gelukt, ik ben er nog altijd mee bezig. Mijn eigen leven is niet meer zoveel waard, maar ik heb wel kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen. We mogen dit nooit vergeten en moeten dit altijd blijven vertellen.’

                                                              

 

Floor, Pim en Valente zien op tafel bij Helmert Woudenberg een grote foto van een blond jongetje tussen zijn ouders. Het jongetje is de bekende acteur zelf. Hij werd geboren in een familie die actief was in de NSB en SS. Zijn biologische ouders zijn gestorven toen Helmert nog een baby was. Hoe die foto dan kan bestaan? Dat en nog veel meer over zijn achtergrond komen de ASVO-leerlingen te weten tijdens het interview.

Is dit een een foto van uw ouders en u?
‘Ja, ik ben daar ongeveer vijf jaar oud. Mijn ouders waren toen al dood. Ik ben in februari 1945 geboren in Duitsland. Mijn moeder stierf voordat ik één jaar oud was, mijn vader stierf al voor mijn geboorte. Ik ben geadopteerd door een boerenfamilie met veel broers en zussen en heb een heel gelukkige jeugd gehad. De foto is een trucage, zodat ik wist wie mijn echte ouders waren. Het zat zo: mijn opa was één van tien kinderen. Ze waren erg arm; de kinderen gingen niet naar school. Er was grote werkeloosheid en mensen vertrokken naar Duitsland, waar het beter was. Daar had je de NSDAP, een organisatie voor arbeiders. Mijn opa was enthousiast en sloot zich aan. In de oorlog wilden de Duitsers ook zo’n arbeidersfront in Nederland en ze benoemden mijn opa als hoofd. Na de oorlog zat mijn opa lang in de gevangenis, omdat hij een collaborateur was geweest.
Mijn vader vocht in eerste instantie voor het Nederlandse leger. Bij een confrontatie bij de Afsluitdijk, waarbij de soldaten de opdracht kregen een groep Urker vissers dood te schieten, is hij gefrustreerd naar Duitsland gegaan, waar hij al op school had gezeten. Daar ging hij bij het Duitse leger. Hij zat bij de SS en werd naar Rusland gestuurd. Veel soldaten waren eenzaam en ze zetten een advertentie in de krant voor een meisje om mee te schrijven. Mijn moeder, toen zestien, las dat en reageerde. Ze schreven elkaar heel veel brieven. Mijn moeder schreef hem: “Duitsland gaat misschien verliezen. Ik weet niet hoe het afloopt met jou, maar ik wil met je trouwen en een kind.” Ze zagen elkaar een paar dagen, ze zijn getrouwd en ik ben verwekt. Ze trokken zich niks van de oorlog aan, ze waren erg verliefd. Daarna vertrok mijn vader weer en mijn moeder heeft hem nooit meer teruggezien. Hij is gesneuveld in Rusland.’

Wat gebeurde er toen met uw moeder?
‘Het ging erg slecht in Nederland. Haar familie, die bij de NSB zat, bracht haar naar een klooster in Duitsland. Daar ben ik geboren. Mijn moeder was erg in de war. Als er luchtalarm was, wilde ze niet in de schuilkelder. Ze rende met mij in haar armen door de gangen. Ik herinner me de plafonds, echt waar. Uiteindelijk is ze opgenomen in een gesticht en is daar gestorven. Ik was een baby en bijna dood van de honger. Mijn oma heeft me opgehaald en heeft me meegenomen naar Nederland. Ik ben opgenomen in een boerengezin en had het daar heel fijn.’

Heeft u uw opa nog gekend?
‘Ja. Mijn oma vertelde me dat hij zeeman was en daarom nooit thuis was. We hebben hem opgezocht in het Zeemanshuis, maar dat was dus een gevangenis. Ik was elf en dacht: waar is dat schip dan?’

Hoe is het om een kind te zijn van NSB’ers?
‘ Mijn vader was een SS’er, een organisatie die een soort moordmachine was. Hij was geprogrammeerd op die school, hij was een radartje. Mijn moeder wist niks van politiek. Ze waren erg jong en hebben de verkeerde keuze gemaakt. Wat fout was van de Duitsers is dat ze geloofden in superioriteit. Dat is heel verkeerd, alle mensen zijn gelijk. Mijn opa is heel veel later tot inkeer gekomen. Hoe het was gegaan als m’n ouders niet waren doodgegaan weet ik niet. Ik denk dat ik er erg onder geleden zou hebben, net als neven en nichten van mij. Ik ben uit liefde gemaakt. en ik ben opgegroeid in een lieve familie, ik heb de schande niet beleefd. Ik hoefde vroeger niks over m’n ouders te weten. Ik zei: ze hebben me niet opgevoed, maar opgericht. Ik ben me pas ervoor gaan interesseren toen ik al vijftig was. Toen heb ik er toneelstukken over gemaakt. Eerst over verzetsstrijder Hannie Schaft en later over mijn ouders en mijn opa. Mensen maken keuzes en soms zijn dat hele verkeerde. Daar gaat mijn werk over. Uiteindelijk heeft de oorlog mijn leven natuurlijk blijvend beïnvloed.’

Harriëtt Goldwasser woonde voor de oorlog in de Hunzestraat in Zuid. Ze had een gelukkige, onbezorgde jeugd tot de oorlog uitbrak en alles veranderde. Aan Cema, Hanan, Tarik en Yagiz, leerlingen van de Osdorpse school Het Talent, vertelt ze aan de hand van hun vragen haar verhaal.

Wat herinnert u zich nog van de oorlog?
‘De oorlog begon op mijn verjaardag, op 10 mei 1940. Ik werd toen vier en die dag was het chaos. Het luchtalarm ging af omdat Rotterdam gebombardeerd werd. Mijn moeder wilde toch heel graag naar de bakker om taart te halen, maar dat lukte niet. ‘s Avonds had de visite het alleen maar over de bombardementen. Wij woonden in de Rivierenbuurt, een gezellige gemengde buurt. Met de tijd veranderde alles en kwamen er strenge maatregelen voor Joodse mensen. Ik weet nog dat ik met vriendjes buitenspeelde. We besloten naar het park te gaan, maar daar stond een bord. Een jongen van de groep kon al wat lezen. Er stond “Voor Joden verboden”. We keken elkaar aan en we vroegen aan elkaar of er iemand Joods was. We schudden allemaal van nee en zijn gewoon het park ingegaan.’

U wist niet dat u Joods was?
‘Nee. Mijn ouders waren Joods, maar niet religieus. Toen ik naar school ging, moest ik een Jodenster dragen. Mijn ouders probeerden er nog wel wat leuks van te maken, maar ik vond het niet leuk en begrijpen deed ik het al helemaal niet. Ook moesten we op een gegeven moment ons huis uit, naar Oost. Daar, open het Afrikanerplein, was het verschrikkelijk. Het was er heel vies, arm en grauw. En daar moest ik naar een Jodenschool. Als ik naar opa en oma ging, moest dat lopend. Joden mochten niet met de tram. Nou, ik kan je vertellen wat een pokkenend dat was.’

Waar ging u onderduiken?
‘Mijn oom Cor haalde me een week na mijn verjaardag op om onder te duiken in Zeist, waar we met de trein naartoe gingen. Ik kwam te wonen bij een gereformeerd gezin met zes kinderen, een meisje en vijf jongens. Vier van de jongens moesten eigenlijk werken in Duitsland en zaten net als ik ondergedoken. Zij dus in hun eigen huis. Ik vond het heel gezellig bij hen thuis. Ik was zelf enig kind en opeens had ik broers en zussen! We hebben heel veel lol gehad en zij beschouwden mij als hun zusje. Het huis stond aan het bos en ik heb lekker veel in het bos gespeeld.’

Hoe was de Bevrijding voor u?
‘Dat was geweldig. Ik mocht opeens naar de voorkant van het huis. Dat was heel bijzonder, want in de oorlog mocht ik alleen in de achtertuin spelen en nooit naar de voorkant van het huis gaan. Maar nu was de oorlog voorbij! Een van de zoons had een filmrolletje bewaard. Hij zette me op een muurtje voor het huis, en heeft daar een foto van gemaakt. Die foto heb ik nog steeds. Ik had toen een oranje strik in mijn haar, een jurkje aan en versleten schoenen. Later ben ik teruggegaan en heb ik dezelfde foto laten maken, maar dit keer als volwassen Harriëtt.’

Egbert Tellegen woont niet ver van Het Talent, de school van Appie, Damin, Nada en Maza, de leerlingen die hem gaan interviewen. Hij was tweeënhalf toen de oorlog uitbrak en woonde toen dicht bij Rotterdam, dat op 10 mei 1940 werd gebombardeerd. Als huisarts had zijn vader een ‘bijzondere’ positie voor de nazi’s.

Waar woonde u tijdens de oorlog?
‘In Brielle, een dorpje onder Rotterdam. Mijn vader was huisarts en werd door de Duitsers opgepakt. Niet omdat hij in het verzet zat of zo, maar omdat hij een belangrijke positie had. In die tijd werden veel mensen met een belangrijke positie opgepakt en naar een kamp in Brabant gestuurd. Daar zaten ze, ook mijn vader, gevangen als onderpand. Wat houdt dat in? Dat wanneer een dorpsgenoot een Duitse soldaat als verzetsdaad zou doden mijn vader mogelijk werd doodgeschoten. Ze werden in het kamp wel goed behandeld en wij konden op bezoek komen. Mijn moeder gaf dan bepaalde berichten door, die mijn vader weer doorgaf naar de andere gevangen. Dat waren berichten zoals wie er NSB’er was. Mijn vader vond het kamp erg interessant. Hij heeft er veel interessante mensen ontmoet. Maar je was er elke dag weer niet zeker van of je zou blijven leven. Uiteindelijk is mijn vader na anderhalf jaar, op Hitlers verjaardag, vrijgelaten. Fijn, want ik was altijd bang dat hij vermoord zou worden.’

Bent u zelf weleens in gevaar geweest?
‘Ik niet, maar ik kan wel wat vertellen over wat mijn broers hebben meegemaakt. Mijn oudste broer was op school toen vlakbij een Engelse bom is gevallen, Zo dichtbij, dat hij ternauwernood aan de dood is ontsprongen. Ook is achter ons huis een bom gevallen. Ook weer van de Engelsen. Die schoten hun bommen gewoon te vroeg af. Mijn jongste broertje lag in zijn ledikantje en mijn moeder is toen over hem heen gaan liggen om hem te beschermen tegen glasscherven.’

Hadden jullie last van de Hongerwinter?
‘Wij hebben geen echte honger gekend in de oorlog. Mijn moeder zorge altijd voor eten; we hadden altijd drie maaltijden per dag. Natuurlijk was het niet heel lekker en niet alles was verkrijgbaar. Alles was heel magertjes en op de bon. Af en toe aten we suikerbieten en dat vond ik zo vies. Maar we gingen wel met een buikje vol naar bed. Als huisarts kreeg mijn vader van zijn patiënten, allemaal boeren, ook eten mee. Echte honger zoals hier in Amsterdam of in andere steden, nee, dat hebben wij niet gekend.’

Hoe was de Bevrijding voor u?
‘Oh, dat zal ik je vertellen! Ieder jaar ga ik op Bevrijdingsdag ergens naartoe. De Bevrijding was in 1945 een feest. Op 8 mei werd in Brielle feestgevierd. Ik herinner me nog dat we naar het grote marktplein liepen en dat dat vol met vrolijke mensen was. Iedereen was blij en aan het dansen, het was geweldig. Iemand zette mij op een balkon, zodat ik alles goed kon zien. Ik genoot van alle vrolijkheid. Opeens hoorden we schoten; net als een dag eerder op de Dam in Amsterdam gebeurd was. Een paar Duitse soldaten waren nog niet weg uit Brielle en zij schoten in de lucht. Gelukkig zijn er geen gewonden gevallen. Nog elke Bevrijdingsdag ga ik terug naar het marktplein in Brielle.’

Bep Zijlstra was vier jaar toen de oorlog begon. in het begin merkte ze nog weinig van de bezetting, maar langzaamaan werd het leven zwaarder. Haar vader zat in de zwarte handel en moest op een gegeven moment onderduiken. Wat er daarna gebeurde vertelt Bep tijdens het interview met Berkay, Mahir, Rana en Cila, leerlingen van Het Talent in Osdorp.

Waarom moest uw vader onderduiken?
‘Mijn vader kreeg een bevel dat hij moest werken in een fabriek in Duitsland. Dat wilde hij niet. Als er een razzia in de straat was, rende hij via de achtertuin weg van huis. Op een dag kwam hij niet meer thuis. Mijn moeder dacht wel dat hij was opgepakt. Negen maanden later was hij pas weer thuis en hoorden we wat er gebeurd was. Hij was dus opgepakt en met zo’n honderd andere mannen op de trein naar Duitsland gezet. Toen de trein opeens stilstond, omdat de treinrails gesaboteerd waren, heeft mijn vader met een paar anderen de deuren geforceerd. Ze zijn eruit gesprongen en hebben zich in de struiken verstopt tot de trein weer verder reed. Daarna is hij op zoek gegaan naar onderdak. Hij is bij een boer terechtgekomen en daar ondergedoken. Eenmaal thuis had ie me toch een dikke baard!’

Waarom zat uw vader in de zwarte handel?
‘Hij werkte voor de slager naast ons huis. Dan ging hij langs de boeren om goederen te ruilen voor vlees. Af en toe kwam hij dan met een half varken of koe thuis. Dat moest allemaal heel stiekem. De Duitse soldaten mochten niet weten dat de slager vlees had. Als er een razzia werd gehouden, moest dat snel verstopt worden. Via het kolenhok in ons huis, waar ze aan beide kanten een luik hadden gemaakt, werd stiekem het vlees van de slager naar ons huis gebracht. Dan deed mijn moeder het snel in een hutkoffer, daar legde ze een tafelkleedje op en mijn zusje en ik gingen daar dan samen aan spelen met de poppen. En dan keken we heel lief en onschuldig naar de soldaten.’

Hoe was de Hongerwinter voor u?
‘Heel vervelend. Mijn moeder moest zes kinderen onderhouden; ze had het dus heel zwaar. Het eten was op de bon en we haalden ook eten bij de gaarkeuken. Mijn moeder was elke dag op zoek naar eten. Ons huis was helemaal kaal, alles van waarde was geruild voor eten. Af en toe nam mijn moeder mijn tweelingbroertjes mee naar de boeren en deed ze een kussen onder haar jurk, alsof ze zwanger was. Soms werkte dat, soms niet. Mijn moeder werd ook vaak aangehouden bij de controlepost; dan moest ze haar eten bij de soldaten achterlaten en kwam ze dus met lege handen thuis. Toen mijn vader terug was, ging hij werken bij een organisatie die ondervoede kinderen met de boot naar Friesland bracht. Die gingen dan een tijdje bij een gastgezin wonen om aan te sterken. In Friesland hadden ze wel genoeg te eten. Mijn moeder heeft mij en nog drie andere broers en zussen ook op de boot gezet. Mijn oudste zus en jongste broertje bleven thuis. In Friesland woonden we bij een boer die veel groente en fruit en zelfs vlees had. Het was er echt fantastisch. Na zes maanden gingen we weer terug naar huis.’

Wat is het ergste dat u heeft meegemaakt ?
‘Ik heb zelf niet iets ernstig meegemaakt. Wel heb ik veel gezien, maar hoe erg dat was realiseerde ik me pas toen ik ouder was. Een keer speelde ik met vriendjes op straat toen er een hele stoet Duitse soldaten met een tank aankwam. We gingen er met z’n allen achteraan, nieuwsgierig om te zien wat er ging gebeuren. Mijn moeder had ons meerdere malen gewaarschuwd dat als wij een tank zagen of een hele stoet soldaten dat we dan weg moesten rennen. Maar dit keer deden we dat niet. We waren kinderen, we vonden het allemaal wel spannend. Opeens werden mijn broertje, zusjes en ik bij een huis naar binnengetrokken. Stiekem keken we naar buiten en zagen van alles gebeuren. Uit het portiek werden drie mannen gehaald. Ze werden tegen een muur geduwd en werden ondervraagd. Of ze wisten wie een Duitse soldaat had vermoord. Niemand bekende schuld en toen werden ze zo doodgeschoten. En dat zagen wij allemaal gebeuren. Als kind dacht je: dit is een scène uit een cowboyfilm. Veel later besefte ik pas echt wat er was gebeurd. Toen we het verhaal aan onze moeder vertelden, was ze laaiend op ons.’

Zelf heeft Saskia van Kreveld de oorlog niet meegemaakt. Ze is in 1952, dus zeven jaar na de oorlog, geboren. Maar ze kent het verhaal van haar Amsterdamse Joodse ouders, met name dat van haar vader, goed. Op de Osdorpse basisschool Het Talent vertelt ze het aan de hand van de vragen van leerlingen Ensar, Adam, Jaleesha en Karam.

Hoe heeft uw vader de oorlog overleefd?
‘Mijn vader is van 1907 en was dus drieëndertig toen de oorlog begon. Hij was toen getrouwd met Jettie en ze woonden in Amsterdam. Mijn moeder woonde toen de oorlog uitbrak in Enschede met haar familie en vierde die allereerste oorlogsdag haar zestiende verjaardag. Mijn ouders kenden elkaar toen, natuurlijk, nog niet.
In het begin merkte je nog niet veel van de Duitse bezetting, maar er kwamen steeds strengere maatregelen. Na aanraden van vrienden is mijn vader toen ondergedoken. Alleen, want hij dacht dat de nazi’s alleen mannen wilden om te werken in Duitsland. Dat bleek later dus niet zo te zijn.’

Waar zat hij ondergedoken?
‘Hij verbleef op verschillende onderduikadressen, voornamelijk op boerderijen, waar hij ook werkte. Steeds als hij was verraden, ging hij naar een ander adres. In totaal heeft hij op zes verschillende adressen gewoond. Na de oorlog ging hij zo snel mogelijk terug naar huis. Hij wilde snel door met zijn leven. Hij belde aan bij zijn huis en er deden onbekende mensen open. De gemeente Amsterdam had zijn huis aan een ander gezin gegeven. Hij heeft toen een tijdje bij zijn tante ingewoond. Hij hoorde dat zijn vrouw Jettie in een concentratiekamp is vergast. Veel later ontmoette mijn vader mijn moeder. Ze trouwden en kregen twee kinderen, waaronder ik.’

Was uw vader bang in de oorlog?
‘Mijn vader was heel erg bang in de oorlog, ja. Hij heeft mij heel veel verhalen verteld, waarvan twee mij ontzettend geraakt hebben en die wil ik graag met jullie delen. Het eerste verhaal gaat over zijn eerste onderduikadres in Wilp, waar hij verraden werd. Hij moest zich toen heel snel verstoppen in een ruimte achter de kapstok in de hal. Die hal was bedekt houten schrootjes waar een kapstok aanhing. De jassen bedekten de toegang tot de verstopplek. Mijn vader kon er maar net in staan. Toen een keer Duitse soldaten binnen op zoek waren naar onderduikers, was hij heel erg bang. Gelukkig hebben ze hem niet gevonden. Wel moest hij daarna weer naar een ander onderduikadres. Een keer is hij ook verraden toen hij met zijn broer ergens ondergedoken zat. Samen verstopten ze zich in de hooiberg. De soldaten doorzochten die door erin te prikken. Ook toen zijn ze niet gevonden. Maar het waren momenten dat mijn vader zijn hart in zijn keel hoorde bonzen van angst.’

Werd er bij u thuis over de oorlog gepraat?
‘Mijn vader vertelde heel vaak over zijn ervaringen. Hij vond het belangrijk dat wij wisten wat een oorlog inhoudt en hoe verschrikkelijk dat is. Dat hoorde volgens hem bij onze opvoeding. Mijn moeder sprak er in tegenstelling tot mijn vader niet over, al is ook zij ontzettend beschadigd door de oorlog. Ik vond het raar dat ik geen oma’s en opa’s had, dus ik ging heel veel vragen stellen. Mijn vader ging ook langs scholen om over de oorlog te praten met leerlingen. Toen hij is overleden heb ik het stokje overgenomen.’

Gerrit Bijleveld was zeven jaar oud toen de oorlog begon. Hij woonde in Amsterdam, waar tijdens de Tweede Wereldoorlog het leven steeds zwaarder werd. Samen met zijn ouders en vijf broers en zussen is hij toen naar Driebergen verhuisd, in de hoop dat het daar beter was. Dat bleek niet zo te zijn.

Waarom was uw vader ondergedoken?
‘Mijn vader is ondergedoken omdat hij een dwangbevel had gekregen om te werken in Duitsland en dat weigerde hij. Hij is ondergedoken op een klein bootje aan de Utrechtse Vecht. Daar heeft hij ongeveer anderhalf jaar gewoond. We wisten wel waar mijn vader was. Mijn moeder bracht hem stiekem eten. Dat deed ze op verschillende tijden, en ze nam ook verschillende routes. Zij en ook wij moesten altijd heel voorzichtig doen, omdat in onze straat NSB’ers woonden.’

Hoe was de Hongerwinter voor u?
’Heel zwaar. We moesten vaak zonder eten naar bed en dat was niet leuk. Ik weet nog dat we aardappelschillen aten. En suikerbieten en bloembollen, oh wat was dat vies. Bij de gaarkeuken kregen we een schep bouillon. Een schep per gezinslid. We hadden elke dag honger. Soms nam mijn moeder ons mee langs de boeren voor eten. Dan kregen we af en toe bij een boer een boterham. Dat was lekker!’

Wat was het ergste dat u tijdens de oorlog heeft meegemaakt?
‘Dat mijn vriendje overleed. We woonden toen nog met het hele gezin in Amsterdam. Ik was zeven, mijn vriendje een jaar of tien. We speelden buiten. Er was een dunne draad, die bij de tram hoorde. We wisten niet dat er elektra op zat. De draad viel op mijn vriendje en hij was op slag dood. Ik rende naar Duitse soldaten die aan de overkant stonden. Ze liepen met me mee, onderzochten mijn vriendje en toen tilden ze hem naar huis.’

Wat is voor u een mooie herinnering in de oorlog?
‘We waren in de oorlog heel arm en ik droeg de oude kleren van mijn broers. Mijn moeder was naaister en op een dag kwam ze thuis met een lapje stof en naaide daarvan een broekje voor mij. Ik vond dat broekje zo mooi! Wat bleek, ze had dat stukje stof van treinstoelen geknipt en daarvan heeft zij voor mij speciaal dat broekje gemaakt.’

Truus Schutte komt met een flinke vaart op haar scootmobiel Spring High in Amsterdam-Slotermeer binnengereden. Daar zitten Elise, Emilia, Frida en Nahlah met hun vragen voor de 94-jarige uit Geuzenveld al klaar. Truus was twaalf toen de oorlog uitbrak. Haar broer Arie werd na de oorlog geëerd als verzetsheld. Haar vader zat bij de NSB.

Uit wat voor gezin komt u?
‘Ik kom uit een gebroken gezin van acht kinderen. Toen ik negen maanden was, is mijn vader er met een andere vrouw vandoor gegaan. Ik was de jongste; mijn oudste broer was negentien jaar ouder dan ik. Een paar van m’n zussen waren al getrouwd, en ook mijn oudste broer. Die woonde met zijn vrouw in Beverwijk. In de oorlog werd hun huis ingenomen door de Duitsers. Toen kwamen ze bij mijn moeder en mij inwonen.’

Wanneer kwamen er houten wielen op uw fiets?
‘Wij hadden thuis geen geld voor een fiets, hoor. Mijn schoonzus en ik vonden een keer een fiets op straat. Die had geen banden meer; alleen de kale, ijzeren wielen zaten eraan. Daar hebben we hout opgezet en daarmee konden we naar de boeren fietsen om te vragen of ze voor ons iets te eten hadden. Vaak werden we weggestuurd en kwamen we met lege handen en honger weer thuis. Honger, constante honger, dat gevoel is heel naar.
Wij waren erg arm thuis. Mijn moeder kreeg steun, dat is geld van de gemeente. Maar dat was niet voldoende om een gezin van te onderhouden. We hadden ook voedselbonnen, waarmee je dan uren in de rij moest staan om eten te kopen. Dat in de rij staan vond ik verschrikkelijk. Mijn moeder maakte wel iedere middag tarwesoep voor ons. En al hadden we niet veel, een vriendinnetje kon altijd mee-eten. Mijn oudste broer zat in de zwarte handel en kwam af en toe thuis met een stuk vlees. Dan was het feest. En dan had je nog de gaarkeuken. Daar moest ik eten halen en dat was me toch een pokkenend van huis. Dat hele rotstuk met dat pannetje moest ik dan lopen. Gelukkig had ik wel 6 cent, zodat ik op de terugweg met een volle, dus zware pan met de tram kon. Ik had ook kleding van de gemeente. Iedereen kon zien dat je dat van de gemeente had gekregen omdat je arm was. Ik vond dat niet erg, zolang ik het maar warm had.’

Wat is het ergste dat u in de oorlog heeft meegemaakt?
‘Die keer dat de politie midden in de nacht een inval deed en mijn broer Arie meenam voor verhoor. Arie zat in het verzet; hij deelde verzetskrantjes uit. We bezochten hem in de gevangenis, ook om schone kleren te geven en zijn wasgoed mee te nemen. Op een dag kwamen we daar en hoorden we dat hij was overgeplaatst. Via de gevangenis in Utrecht en Scheveningen is hij uiteindelijk naar concentratiekamp Dachau, in Duitsland, getransporteerd. Hij en nog een andere jongen van zijn verzetsgroep waren de enigen die niet ter dood zijn veroordeeld. Maar hij werd dus wel opgesloten en is ernstig gemarteld. Ik herinner me nog de dag dat hij thuiskwam. Vanuit het raam zag ik een vrachtwagen vol met vrouwen, sommigen met kale hoofden, de straat binnenrijden. Opeens stond mijn broer voor de deur. Ik had mijn moeder nog nooit zien huilen, maar toen ze mijn broer zag, barstte ze in tranen uit.’

Wat deed u als tiener in de oorlog?
’Ik had een hechte vriendinnenclub. We gingen veel op pad, naar het Amsterdamse Bos of naar het Vondelpark. Omdat wij ons schoolgebouw moesten delen met leerlingen van een andere school, ging ik maar halve dagen naar school. Op mijn vijftiende ging ik werken op een stropdassenatelier. Ik zeg het nog vaak: ik heb duizenden mannen de strop omgedaan! Het werk werd minder toen de stoffen opraakten, en omdat de klanten wegbleven. Er was gewoon geen geld meer. Toch kreeg ik iedere vrijdag mijn loon en kreeg ik zelfs opslag. De eigenaar was erg loyaal en meelevend naar zijn werknemers. In die tijd gingen we ook af en toe naar mijn moeders familie in Brabant. Daar haalde zij shag, wat in Amsterdam niet meer te krijgen was, bij een illegale tabaksplantage. Op de terugweg zat mijn moeder dan in de trein met al die shag in zakjes op haar lichaam vastgeplakt. Ze was slim, hoor!’

Heeft u wel eens iets stouts gedaan in de oorlog?
‘Jazeker. Op de Rozengracht had je onder de bruggen schuilkelders. Er was een tekort aan hout en ik heb daar toen samen met mijn broer de houten deuren eruit gesloopt. Er kwam een keer politie voorbij, maar we werden niet gesnapt. Die deuren waren best zwaar en we moesten ermee naar huis lopen en ze dan ook nog naar drie hoog tillen. Zo hadden we wel weer voor een tijdje warmte in huis.’