Oscar Carré-leerlingen Mika en Rosa interviewden Ria Buringa-Doorenspleet. Ze was bijna negen jaar toen de oorlog begon en woonde toen met haar ouders en jongere broertje vlakbij De Pijp, op Duivelseiland. Haar zusje werd vlak voor de bevrijding geboren. Ze was vaak bang tijdens de oorlog, maar besefte pas toen ze ouder was goed wat ze allemaal had meegemaakt.

Wat was het eerste moment dat u wist dat het oorlog was?
‘Op de grote speelplaats voor school liepen op een dag plotseling allemaal soldaten. De school was gevorderd, zoals ze dat noemden, en we mochten niet naar binnen omdat onze school een kazerne was geworden. We moesten naar een andere school, daar hebben we de rest van de oorlog les gehad. Ik had veel Joodse vriendinnetjes op school. Dat zij Joods waren, deed er helemaal niet toe, maar we wisten toevallig welke kinderen Joods waren omdat zij op zaterdag met de sabbat niet naar school hoefden. Dat viel wel op. Op een dag stapte er iemand de klas binnen om de Joodse kinderen op te halen, want die mochten naar een nieuwe school. Jaloers dat we waren! Wij wilden ook naar een andere school. Maar later werd ons duidelijk dat deze kinderen werden afgevoerd. In het poëziealbum dat ik altijd heb bewaard, staan veel versjes van Joodse meisjes die niet zijn teruggekomen na de oorlog.’

Was u bang in de oorlog?
‘Vooral ’s nachts was ik bang. Ik hoorde in mijn kamertje het afweergeschut heel duidelijk. Door het raam zag ik dan in het donker een grote straal zoeklicht door de lucht schijnen, en ik wist dat ze dat gebruikten om vliegtuigen te zoeken. Ik was als de dood dat ze vliegtuigen uit de lucht gingen schieten, want daar zitten toch mensen in? Minstens twee, wist ik: een piloot en een copiloot. Ik kroop dan uit mijn bed om dat vliegtuig in de gaten te houden, en hoopte dat hij in de lucht zou blijven. En dat geluid van geschut! Kang kang kang kang kang. Door deze herinnering kan ik nog steeds niet tegen harde geluiden. Als het ’s nachts onweert, kruip ik helemaal weg onder m’n dekens. Dat is zo raar. Overdag was ik gelukkig niet zo bang. Ik vond het zelfs leuk om ’s ochtends granaatscherven te verzamelen, grote stukken heel grof ijzer. Die nam ik mee naar huis en spaarde ik, want je moet toch iets sparen? Ik ben nog steeds een echte verzamelaar.’

Wat zou u mensen willen meegeven door uw ervaringen?
‘Ik hoop dat jullie begrijpen dat het niet normaal is om het zo vreselijk goed te hebben zoals wij het nu hebben. Dat weet ik omdat ik ook een heel slechte tijd heb meegemaakt tijdens de oorlog. Ik hoop dat jullie dat nooit hoeven mee te maken. Het zou zo mooi zijn als iedereen iets meer tevreden was, en als iedereen iets aardiger zou zijn voor elkaar. We kunnen vaak niks doen aan wat er op andere plekken in de wereld gebeurt, maar we kunnen wel zelf ons best doen om de vrede te bewaren. Dat kan heel klein: elke dag een paar goede dingen doen, en andere mensen vergeven. Dat zou ik graag aan iedereen willen vertellen.’

         

Wij interviewden Rietje in cafe Hegeraat op de Noordermarkt. Na afloop hebben wij haar allemaal even een knuffel gegeven.

Hoe begon de oorlog?
‘Er waren ineens een heleboel soldaten met grote laarzen aan, op straat. Dat was heel angstig, omdat ik nog klein was. De familie kwam bij elkaar bij mijn oma op de hoek van de Goudsbloemstraat. Ze waren met zes zussen en twee broers. De man van mijn tante Bet, was zeeman op de grote vaart en kon dus niet meer terug naar Nederland, hij is de hele oorlog weggeweest. Als kind besefte ik eigenlijk niet hoe erg het was, maar zag dat iedereen om mij heen in paniek was. Mensen waren in tranen, ze waren in de war, omdat Nederland eigenlijk neutraal was.’

Ging u naar school in de oorlog?
‘Ja. Ik zat op school op de Lindengracht. Als er vliegtuigen overvlogen en er werd gebombardeerd, dan zat de meester onder de tafel en wij onder de banken. Dat hielp dus helemaal niets. Als er granaten insloegen, dan vloog het glas naar binnen.

Ik had een vriendinnetje en die kwam voor het eerst op school. Het was een heel schattig meisje en ze kwam naast mij zitten in de klas. We werden echt vriendinnen. Op een ochtend was ze er niet. Ze was ziek geworden en omdat er geen medicijnen in de oorlog waren is ze overleden. Dat was een hele klap voor mij. Ik mocht naar haar begrafenis. Daarna kwam er een ander meisje naast mij zitten. Met haar was ik ook vriendinnetjes. Mensen hadden niet echt een gasfornuis in de keuken en zij was buiten op een primus een pannenkoekje aan het bakken, toen is dat ding in de brand gevlogen en dat meisje ook. De meester heeft op school gebeden dat ze mocht overlijden, omdat ze anders een monster zou zijn. Ze is toen ook doodgegaan. Vanaf die dag wilde niemand meer naast mij zitten. Ze zeiden dat ik ongeluk bracht.’

Heeft u iets gemerkt van haat tegen Joden?
‘Mijn oom was half Joods, zijn vader was Joods, zijn moeder niet. Toch moest hij een ster dragen. In het begin was er niet zoveel aan de hand, maar later moesten hij en zijn vader ook onderduiken.’

Heeft u iets meegekregen van het verzet?
‘Mijn ooms waren communist en hadden illegale krantjes. Op een nacht hadden ze op alle peperbussen op de Lindengracht, aanplakbiljetten van het verzet geplakt. Toen zijn de Duitsers gekomen in overvalwagens en vroegen wie dat gedaan had. Niemand zei natuurlijk iets. Toen gingen ze alle huizen in, trappen op en brachten alle mannen naar buiten. Die moesten met hun nagels alle pamfletten van die peperbussen afkrabben. Hun nagels zaten helemaal onder het bloed. De Duitsers onderzochten meteen alle huizen of er nog onderduikers zaten.’

Hoe was het in de hongerwinter?
‘Aan het eind mocht een groep Amsterdammertjes naar Texel om aan te sterken.
Mijn moeder bracht mij naar dekschuiten achter het Centraal. Ik voelde mij heel alleen en moest huilen. Op Texel werden we ondergebracht bij mensen. Maar op Texel brak een zwaar gevecht uit, wat ze nu de Vergeten Oorlog noemen. Op het eiland zaten Russen (Georgiërs) die met de Duitsers hadden gevochten. Toen de Duitsers de oorlog aan het verliezen waren, moesten de Georgiërs met de Duitsers vechten tegen de Geallieerden, maar dat wilden ze niet meer en zijn in opstand gekomen. Er ontstond een bloedig gevecht. Ik moest mij verstoppen en mocht niet meer naar buiten. Er was helemaal geen communicatie tussen Amsterdam en Texel, dus mijn moeder wist helemaal niet dat er zo erg gevochten werd.  De Texelaars, die Georgiërs in huis verstopten, werden ook doodgeschoten. Deze strijd begon in april en eindigde pas nadat iedereen in Nederland al bevrijd was. Ik heb de bevrijding in Amsterdam dus niet meegemaakt. Ik was pas in juni thuis. Er zijn heel veel Georgiërs en Texelaren doodgegaan. Ook vier van de Amsterdammertjes die naar Texel waren gekomen om aan te sterken, werden gedood.’

foto’s: Marieke Baljé

Willem Prins merkte in het begin niks van de oorlog, het leven ging voor hem door als altijd. Wel gebeurden er ‘spannende’dingen. Er kwamen wel veel mensen over de vloer bij ons en hij vroeg zich af wat die mensen kwamen doen bij ons. Aan Violetta, Rosa en Zeb van basisschool Oscar Carré vertelt hij dat.

Wat kunt u zich nog het beste herinneren uit de oorlog?
Ik weet nog goed dat mijn twee jaar oudere broer en ik met een eigen gemaakt karretje (een handkar) richting het Amstel Station gingen. Daarachter had je allemaal landerijen waar van alles verbouwd werd. Wij gingen daar naartoe om te kijken of we eten konden krijgen. Omdat ik nog heel jong was, weet ik niet meer of dit een soort ruilhandel was of dat we voor het eten moesten betalen. Ik vond het erg stoer zo met mijn grote broer op stap te gaan en vooral spannend ook. We kwamen altijd wel met eten thuis, dat weet ik nog wel. Het waren meestal niet de meest lekkere dingen maar je kon het wel eten en daar ging het om. Mijn moeder ging dan bepaalde producten inmaken; dan deed ze er heel veel zout in waardoor je het heel lang kon bewaren.

Wat deed u in uw vrije tijd?
Onze school werd in de oorlog een kazerne en we deelden dus samen met een andere school een gebouw. Dat was (toen nog) heel ingewikkeld omdat het een Protestantse en een Katholieke school betrof. Om deze reden hoefden wij maar halve dagen naar school en ik vond dat eigenlijk helemaal niet erg. Ik ging vaak met mijn broer richting Artis waar familie van ons tegenover woonde. Wij kropen dan door een gat en gingen in Artis spelen. Eigenlijk moest je er natuurlijk gewoon voor betalen om binnen te komen maar dat deden wij niet. De oppassers zagen dit een beetje door de vingers want we mochten hen soms helpen met het voeren van de dieren. Dat vonden we natuurlijk fantastisch!

Wat is uw heftigste herinnering aan de oorlog?
Ik kan me slechts één keer herinneren tijdens de oorlog dat ik echt bang ben geweest. Op de Gerrit van der Veenstraat zat het bevolkingsregister en dat werd in 1944 opgeblazen door het verzet. Daarna kwamen er allerlei tegenacties en was het erg gevaarlijk en luidruchtig op straat. We stonden toen met ons hele gezin midden in de nacht klaar in de gang, met onze kleren aan, om als het echt heftig zou worden te kunnen vluchten. Gelukkig hoefde dit uiteindelijk niet.

Mijn andere heftige herinnering daar ben ik eigenlijk pas na de oorlog achter gekomen. Omdat mijn vader een fotozaak had in de Van Woustraat, bleek hij pasfoto’s te maken voor identiteitsbewijzen voor het verzet. Ook werden er microfilms gemaakt die via Zwitserland naar de Nederlandse regering in Londen werden gesmokkeld. Dat was natuurlijk erg gevaarlijk om te doen en daar liep mijn vader heel veel risico mee. Als kind is dit volledig aan mij voorbij gegaan, wel vond ik het altijd vreemd dat er zoveel mensen bij ons langskwamen die dan met mijn vader naar achter gingen om ‘dingen te regelen’. Ik bewonder mijn vader daar nu enorm om en vraag me vaak af of ik dit zelf gedurfd had, vooral gezien het feit dat hij een gezin met kleine kinderen had.

 

Dylan, Diedrik, Zouhair en Rosa van basisschool De Springstok gingen langs bij Willem Prins. Hij was pas vier toen de oorlog begon en hoewel hij zich niet veel kan herinneren, zijn er wel een paar gebeurtenissen bijgebleven.

Hoe was het als kind in de oorlog?
Het klinkt een beetje vreemd, maar de oorlog was voor mij ‘leuk’.  Ik was pas vier toen het begon, dus ik kan me niet veel herinneren. Wat ik wel nog weet, is dat we vaker dingen aten die ik niet lekker vond. En dat ik hoorde over razzia’s, en dat mijn vader daar kwaad van werd, al was ik te jong om te beseffen wat er gebeurde.
Ik zat hier om de hoek op de Protestantse school; in het gebouw zitten nu ateliers. In 1942 of 1943 werd onze school gevorderd, waarna we bij de katholieke school verderop in de IJsselstraat moesten intrekken. Niet leuk, want protestanten en katholieken gingen toen niet zo goed samen. Maar we wisselden elkaar af, we gingen maar halve dagen naar school. We waren dus veel vrij en speelden veel buiten.

Kende u iemand die in het verzet zat?
Ja, mijn vader, maar dat wist ik toen niet. Hij had een fotowinkel en in de oorlog kon hij daar weinig mee verdienen, want er was geen materiaal meer. Pas na de oorlog hoorde ik wat daar gebeurde. Achterin de tuin was een donkere kamer (toen had je nog fotorolletjes die je moest ontwikkelen in het donker) en daar werden pasfoto’s voor valse paspoorten gemaakt. Bert Haanstra, die na de oorlog een bekend filmmaker werd, kwam er filmmateriaal brengen. Later zijn er artikelen over deze plek geschreven, waaronder eentje met de titel ‘De fotowinkel in de Van Woustraat’. Als volwassene snap ik niet dat mijn vader, met mijn moeder die als koerier hielp, dit durfde. Ze hadden toch een gezin! Ik vraag me af of ik dat gedaan had. Na de oorlog hebben mijn ouders er nooit gedetailleerd over gesproken, behalve dan over wat er bij ons in huis gebeurde. 

Hoe reageerde u toen de oorlog was afgelopen?
Dat vond ik niet leuk! Maar dat kwam omdat er allemaal feesten waren en ik was een heel verlegen jongetje. Ik had een rode autoped, en mijn ouders schilderden die oranje en dat vond ik zó erg. Wat wel leuk was, was om de Canadezen over de Berlagebrug te zien rijden. Mijn broer en ik stonden op de Amstellaan, dat nu de Vrijheidslaan heet, en zijn op een vrachtauto met soldaten geklommen en meegereden. Waarschijnlijk zijn we toen bij de Hoofdweg – toen de grens van Amsterdam – er weer afgezet. We moesten de hele weg teruglopen en overal de weg vragen.

Was er ook een heel spannend moment in de oorlog?
Toen de Gerrit van der Veenstraat (toen nog Euterpestraat) werd gebombardeerd. Dat moment kan ik me nog herinneren. Toen stonden we gepakt en gezakt in de gang, want mijn ouders dachten dat er bij ons ook bommen zouden vallen. Normaal bij een luchtalarm waren mijn ouders niet in paniek. Het was dan wel even opletten en we mochten niet naar buiten, maar het was niet dat ik dacht: “Oh, god”. Wat ik nu weleens van leeftijdgenoten hoor over “dan kwamen de vliegtuigen over…” dat vond ik niet beangstigend, anderen wel. We hebben gehad dat Duitse vliegtuigen overvlogen, maar aan het einde van de oorlog waren het geallieerden die vanuit de lucht pakketten lieten vallen. Het ene is beangstigend en het andere niet terwijl het hetzelfde geluid is.

Wij interviewden Diny Lacoste-Lauckhard. Zij woonde in de oorlog in Diemen en ging in de Watergraafsmeer naar school.
Wij vonden haar heel aardig, ze kon goed vertellen en was goed voorbereid. Ze had een filmpje en foto’s.

Waar woonde u toen de oorlog uitbrak?
“Ik woonde met mijn ouders in Diemen. Ik was enig kind. Mijn vader werkte voor de Amsterdamse Ballastmaatschappij en was weken van huis. In 1943 ontruimden de Duitsers Diemen omdat er een schootsveld was, vanaf daar konden ze de stad beschieten en verdedigen. Het eerste deel van Diemen werd afgebroken, wij moesten plots verhuizen. We kwamen terecht in de Transvaalbuurt. Er hing een hele nare sfeer, omdat daar net alle Joodse mensen waren weggehaald. Wij moesten een huis uitzoeken. In een huis stonden alle meubels nog en een piano, maar toen we verhuisden was het hele huis leeg. De buurman van de derde verdieping was altijd erg behulpzaam. Als je iets nodig had of iets gerepareerd moest worden, deed hij dat. Hij had de sleutels van alle woningen. Toen ik een keer op zijn zolder keek, stond daar allerlei meubilair en die piano. Hij had alles geroofd.”

Heeft u honger gehad in de oorlog?
“Mijn hele familie kwam uit het oosten, rondom Zutphen. Wij fietsten 110 km om eten te halen. Wij hebben de hele oorlog genoeg eten gehad. Het was wel gevaarlijk, want mijn vader moest oppassen dat hij niet werd opgepakt voor de Arbeitseinsatz. Zo wisten wij dat we Amersfoort moesten mijden, omdat daar altijd een Duitse controlepost was. Mijn moeder gaf altijd eten weg, ze verzorgde de kinderen van de buurvrouw die hongeroedeem hadden.”

Hoe merkte u dat de bevrijding er was?
“Voor de echte bevrijding was er Dolle Dinsdag op 6 juni 1944. Op die dag vertrokken veel Duitsers en NSB’ers halsoverkop, omdat ze dachten dat Nederland snel bevrijd zou worden. Ik ging die dag met mijn moeder langs vrienden in Diemen. Wij liepen via de Middenweg  langs het spoor en gingen onder een viaduct door. Ineens zag ik een vliegtuig, ik dacht nog: hé, een vliegtuig! Toen kwam er nog een vliegtuig en nog een. Op dat moment kwam er ook een trein aan. De vliegtuigen vlogen heel laag en begonnen de trein te beschieten. Mijn moeder trok mij snel onder het viaduct, gooide mij op de grond en ging bovenop mij liggen. Vlak voor mij zag ik allemaal bebloede mensen uit de trein komen, ze waren zwaargewond, veel doden ook. Het waren allemaal NSB’ers en andere Nazi-sympathisanten die in die trein zaten.

Wij stonden bij de echte bevrijding op de Berlagebrug. Alle voertuigen waren volgepakt met mensen, behalve één jeep, daar zaten twee militairen in, daar mochten geen burgers bij. Ze vonden mij waarschijnlijk wel schattig, want ik  mocht met mijn ouders en de buren toch meerijden. Het bleken de twee piloten te zijn die het gebouw van de SD in de Euterpestraat hadden gebombardeerd.”

foto’s: Marieke Baljé

Loes Meijer is 9 als de oorlog begint. Ze woont in Amsterdam in een buurt waar veel joden wonen. Vanuit haar raam ziet de vliegtuigen overvliegen. Ook ze ziet hoe de bommen vallen op haar stad. Tegenwoordig woont ze in de Haagse Vogelwijk.

Heeft u zelf moeten onderduiken?
Nee, ik niet. Mijn broer wel. Hij had de leeftijd dat hij voor de Duitsers moest werken. Om daar onderuit te komen, heeft hij zich verstopt. Zelf hoefde ik nooit onder te duiken. Soms was er wel een alarm op straat te horen. Dat geluid is vergelijkbaar met het huidige alarm, dat elke eerste maandag van de maand te horen is. Het alarm was in alle straten te horen en iedereen wist wat het betekende. Wanneer het alarm uit 2 tonen, hoog en laag bestond, moesten we snel naar binnen. Het was mogelijk dat we snel ons huis in moesten en ramen en deuren sluiten, maar het kon ook zijn dat we de schuilkelders in moesten. Deze kelders waren meer een soort gangen. Aan de buitenkant was het een bobbel, vaak met gras overgroeid. De muren waren van beton. Daar stonden we dan met veel mensen te wachten tot het alarm weer ééntonig klonk zonder verschillende hoogtes. Dan pas mochten we de kelder weer uit komen.

Heeft u veel gemerkt van de hongerwinter?
Ja, de hongerwinter was vreselijk, vreselijk! Het was ontzettend koud. Zo koud kan je je bijna niet voorstellen. Zulke koude winters hebben we gelukkig niet meer. Soms vroor het wel 20 graden! In die kou stonden we dan in een lange rij te wachten op wat graan bij de graanboer. Soms stond ik daar met mijn moeder. Soms met een vriendinnetje. Met dat vriendinnetje heb ik nu nog altijd contact. Al 81 jaar. Per persoon kreeg je dan 2 pond graan van de graanboer. Ouderwetse koffiemolens werden gebruikt om het graan te malen en daar kon je dan pannenkoeken of brood van bakken. Dat werd dan in gaarkeukens klaargemaakt. Vaak hadden we ook soep. Die soep vond ik erg smakelijk. Maar ze hadden bijvoorbeeld ook suikerbiet. Die smaak kan ik me nog herinneren. Helemaal niet lekker.

Wat is uw mooiste herinnering van de oorlog?
De winters waren ontzettend koud, maar de zomers daarentegen waren wel weer warm. Wij woonden dichtbij een meertje. Dat was afgezet met balken. Soms liepen daar ook ratten rond. In dat buitenwater heb ik leren zwemmen, tussen het kroos. We hadden een hengel met een band eraan, die je om kreeg. Iemand had die hengel vast en dan werd je omhoog gehesen. Je kon dan mopperen wat je wilde, maar ze lieten je gewoon in het water vallen. Later kreeg je ook een losse lijn. Dat was dan een los touw, voor als je al kon zwemmen. Dat buitenwater is later een prachtig zwembad geworden, maar ik vond het watertje, waar ik heb leren zwemmen eigenlijk veel romantischer.

Wij zijn Lucia, Rosa, David en Lucas en wij interviewden Corry Dijkstra (met blauwe trui) en haar nichtje Dien Albers. Mevrouw Dijkstra was veertien jaar toen de oorlog begon. Ondanks de spertijd bleven zij en haar vriendin tot laat uit. Als ze ‘s avonds voor acht uur nog niet thuis waren, dachten ze: dan maar de ochtendtijd aanhouden! Haar nichtje Dien Albers was een stuk jonger, ze was zes toen de oorlog begon. Zij woonde niet ver bij haar familie vandaan.

Hoe zag de dansschool waar u naartoe ging eruit?
Mevrouw Dijkstra: ‘Ik ging met vrienden en vriendinnen uit de buurt lekker dansen in een dansschool aan de Admiraal de Ruijterweg. In de danszaal was een verhoging waar een live band speelde. Geen plaatjes maar echte live muziek, dat vonden we fantastisch! Onder dat podium bleek later munitie van het verzet te liggen. De dansschool was eigenlijk ook een verzetshol, maar dat was natuurlijk geheim.’

Heeft u veel honger gehad in de Hongerwinter?
Mevrouw Dijkstra: ‘Op een woensdag, zo rond een uur of vijf, gingen mijn vriendin en ik gauw even naar de Haarlemmerdijk toe om het een en ander op te halen. Toen kwam er een man aangefietst en die had duidelijk wat gedronken. De fiets waar hij op reed, slingerde alle kanten op en we zagen dat hij zijn aktetas verloor. Wij raapten vlug zijn tas op en renden hem achterna om zijn tas terug te geven. “Ach, donder toch op,” zei hij toen. Toen hielden we de tas maar zelf. Toen we thuis kwamen hebben we de tas opengemaakt en daar zat vlees in! Mijn moeder was destijds langdurig ziek. Toen we haar het vlees gaven, wist ze niet wat ze zag. ‘Dat wordt een feestmaal’ zei ze. We bakten het in olie die mijn vader stiekem van zijn werkgever had gepikt. We hebben dat toen samen met wat aardappeltjes en rode kool opgegeten. Als ik daar aan terug denk, loopt het water me nog in de mond.’

Heeft u ook mensen weggevoerd zien worden?
Mevrouw Albers: ‘Naast ons woonde in de oorlog een Duitse mevrouw. Op een dag kwam haar neefje bij haar aanlopen, die eigenlijk bij de marine had moeten dienen. Hij was gedeserteerd. ’s Avonds zijn daar toen Duitse soldaten binnengestormd om de jongen te halen. Die hebben toen ook geschoten, want er zat daarna bij ons een kogelgat in het raamkozijn. Mijn vader, die in ons huis onderdook omdat hij anders in Duitsland moest gaan werken, vluchtte het dak op omdat hij dacht dat ze voor hem kwamen.
Die soldaten hebben het neefje van onze buurvrouw zo geslagen, dat ik me zijn schreeuwen nog kan herinneren.’