IJssalon Koco aan de Van Woustraat werd gerund door twee Joodse mannen, Alfred Kohn en Ernst Cahn. De ijssalon staat bekend als een belangrijke plek waar het verzet samenkwam. Bing, Dante, Niassa en Teuntje – van de nabijgelegen 3e Daltonschool – spraken met Freerk van der Meulen en zijn neef Frank; hun opa was de broer van Ernst Cahn. Ze wisten veel te vertellen over de familie en de geschiedenis van de ijssalon. Na afloop wandelden ze naar de plaquette op de plek waar vroeger de ijssalon zat.

Wat weten jullie over het verzet in de ijssalon?
Freerk: ‘Vanaf 1941 kwamen er regeltjes voor Joden. Ze mochten niet meer naar de film of naar het park. Ze mochten heel veel niet meer. Veel mensen waren het daar niet mee eens. Zij gingen zich actief verzetten tegen de Duitsers. Dat deden ze door knokploegen op te richten. Als zo’n ploeg dan een clubje NSB’ers tegenkwam, gingen ze hen met knuppels te lijf. Ernst Cahn zat ook bij zo’n knokploeg hier in de buurt.’
Frank: ‘Koco had meerdere locaties en volgens mijn moeder hadden ze bij Koco het beste ijs uit de buurt. Schuin tegenover de locatie in de Van Woustraat had een NSB’er ook een ijswinkel, maar die liep niet zo goed omdat Koco lekkerder ijs had. Daar waren de NSB’ers natuurlijk jaloers op. De Joodse knokploeg kwam altijd samen in de ijssalon om te vergaderen. De NSB’ers kwamen regelmatig langs om te pesten. Op 19 februari 1941 dacht Ernst Cahn dat de NSB’ers weer voor de deur stonden, maar het was de Duitse politie. Ze kwamen hem en de knokploeg arresteren.’

Wat is er na de arrestatie met Ernst Cahn gebeurd?
Frank: ‘Na zijn arrestatie is Ernst naar de gevangenis in Scheveningen gebracht, waar hij is ondervraagd. Hij is ter dood veroordeeld en uiteindelijk geëxecuteerd op de Waalsdorpervlakte in de duinen bij Den Haag. Alfred Kohn is overleden in concentratiekamp Auschwitz.’
Freerk: ‘In de gevangenis is Ernst eerst zwaar mishandeld. De Duitsers hebben erg hun best gedaan om te weten te komen wie de andere leden van de knokploeg waren. Maar dat heeft hij niet verteld. Ernst Cahn was de eerste Nederlandse verzetsstrijder die is gefusilleerd. Ik vind dat onvoorstelbaar, ter dood veroordeeld worden zonder enige vorm van een rechtszaak.’

Hoe wist de familie dat Ernst was gedood?
Freerk: ‘Bij hen was bekend dat hij zou worden geëxecuteerd. Voor zijn dood heeft hij nog een brief naar de familie gestuurd. We hebben een kopie van de brief. Helaas is het handschrift wat onduidelijk en slecht leesbaar. We weten dat hij afscheid nam en vertelde wat er met de ijssalon moest gebeuren. Helaas kon onze opa zijn broer niet opzoeken om afscheid te nemen. Hij was ook Joods, de kans dat hij ook zou worden opgepakt was te groot. Dat risico wilde hij niet lopen. De vrouw van Ernst heeft het hem kwalijk genomen, maar zij was niet Joods, voor haar was er geen risico.’

Hoe heeft de rest van de familie de oorlog overleefd?
Frank: ‘Onze familie was dus Joods en op straat niet echt veilig. Daarom doken ze onder. Mijn moeder zat met onze opa ondergedoken, de moeder van Freerk ergens anders. Onze opa was een beetje eigenwijs en ging soms ook gewoon de straat op. In de Hongerwinter ging hij wel eens op hongertocht. Op één van de tochten kwam ie een Duitse soldaat tegen. Oeps, zou je denken. Maar wat bleek, deze Duitse soldaat kwam net als onze opa en moeders uit Keulen. Dat schept toch een band, dus zei de soldaat: “Nou loop maar door.” Daar heeft hij wel geluk mee gehad.’

            

Chenoa, Miles, Romy en Timo van de 3^e Daltonschool gingen vanaf Amsterdam-Zuid met de metro naar Zuidoost voor een gesprek met Ans Odinot-Bon. Ze was nog heel jong in de oorlog, maar kon toch veel vertellen over, en laten zien uit die periode.

Waar was u toen de oorlog uitbrak?
‘Ik ben geboren in september 1940 en heb het moment dat de Duitsers Nederland binnenvielen dus niet meegemaakt. Van het laatste jaar van de oorlog kan ik me wel wat herinneren. In 1944 werd mijn iets oudere zus van zeven erg ziek en kwam te overlijden. Een hele heldere herinnering is dat ik uit boosheid toen een pop heb kapotgeslagen tegen de muur. Mijn ouders kregen rond diezelfde periode te horen dat mijn oudere broer en ik door de kerk naar buiten Amsterdam gebracht konden worden. In de stad was er erg weinig te eten op dat moment, en dus gingen mijn ouders op het aanbod in. Een week na de begrafenis van mijn zus gingen mijn broer Henk en ik vanaf Amsterdam met de boot naar Wieringenmeer, waar ik bij een boerenfamilie verbleef.’

Hoe beleefde u deze periode weg van huis?
‘Het moment dat ik bij de boer aankwam staat ook nog helder op mijn netvlies. Ik kreeg een beker hete melk, die heerlijk was om te drinken. Dat laat goed zien hoe weinig eten er aan het eind van de oorlog was in een stad als Amsterdam. Ik heb het erg fijn gehad op de boerderij en speelde veel met het dochtertje van de boer. Ook liepen er jonge mannen rond, die ik echter niet kon verstaan. Na de oorlog realiseerde ik me dat dit buitenlandse soldaten geweest moeten zijn, die zich bij de boer schuilhielden. Ik heb aan de periode buiten Amsterdam geen ellende overgehouden, hoewel je natuurlijk wel ver van je ouders bent en ik ook niet zomaar met hen in contact kon komen; geen kaartjes, geen telefoon, niets.’

Waren er mensen die u kende Joods of NSB’er?
‘Nee, maar mijn moeder is tijdens de oorlog een keer in de Mesdagstraat staande gehouden. Ze moest verplicht kijken hoe Joden uit hun huis werden weggehaald. Na de oorlog bleek ook dat de overburen van mijn ouders twee Joodse vrouwen op zolder hadden schuilgehouden. Het moet erg moeilijk zijn geweest om dat vol te houden. Omdat ik zo jong was, passeerden die spanningen van de oorlog mij enigszins, maar later leerde je meer over de mensen die de oorlog niet overleefd hebben. Mijn jongste broer is getrouwd geweest met een Joodse vrouw en ter ere van een huwelijksjubileum was er na de oorlog een groot feest. Ik kan me goed herinneren dat het een geweldig feest was, maar er heerste ook een melancholieke sfeer. De mensen die omgekomen waren en een hoop ellende hadden meegemaakt werden genoemd en besproken, waardoor ze op een bepaalde manier er toch weer even bij waren.’

Hoe beleefde u de bevrijding?
‘Er was een gevoel van vrijheid, het gevoel dat de druk er vanaf is en dat je dingen kunt doen en kan leven. Je kunt je dat tegenwoordig moeilijk voorstellen, wij vinden dat nu heel gewoon. Maar pas na de bevrijding kwam de oorlog ook echt binnen en kon je zien hoeveel schade was aangericht en hoeveel er verloren was gegaan. Dat zorgde voor veel verdriet,  ook bij mijn ouders. Toen realiseerden ze zich pas echt dat hun dochter was overleden en niet meer terug zou komen. Dat gevoel hadden veel mensen die anderen waren kwijtgeraakt ook.’

               

Willy Okhuizen was acht jaar toen de oorlog begon. Het laatste jaar woonde ze aan het Sarphatipark, waar ze de Hongerwinter meemaakte. Clara, Quentin en Rijk van de 3^e Daltonschool in de Pijp spreken, in haar huis in Badhoevedorp, met haar over de enorme honger en kou die ze toen heeft ervaren.

Wat is u het meeste bijgebleven van de oorlog?
‘Wat me het meest bijstaat is de Hongerwinter. Het was te koud om ergens heen te gaan, de gebouwen werden niet meer verwarmd en we lagen dagenlang met heel de familie in bed. De kou en de honger die we toen hebben geleden is niet te beschrijven. Je had veel rijke gezinnen met volle linnenkasten die naar de boer konden gaan en in ruil voor een fiets of een paar handdoeken eten kregen. Wij waren niet zo’n gezin. Wij konden niks ruilen voor eten. Wij kregen eens per dag eten uit de gaarkeuken. Omdat ik de oudste was, moest ik het gaan halen. We kregen meestal soep en dat at ik dan op met een klein theelepeltje, zodat ik er extra lang van kon genieten. Om de tijd door te komen, schreef ik recepten over uit de Libelle. Gewoon om mezelf lekker te maken. Dan dacht ik: als de oorlog dadelijk voorbij is, dan ga ik dit allemaal maken. Dat boekje heb ik altijd bewaard.’

Hoe zagen uw dagen eruit in de oorlog?
‘In het begin van de oorlog gingen we nog naar school, maar die werd tegen het einde gesloten. De scholen konden niet meer verwarmd worden, dus dan moesten we maar thuisblijven. Eén per week liep ik naar mijn oma in de Spaarndammerbuurt. Ik was gek op haar en vaak als ik langs kwam had ze nog een beetje eten voor me. Het was een lange tocht van ongeveer een uur, maar dat vond ik niet erg. Dan keek ik onderweg naar alle huizen op de Stadhouderskade en de Nassaukade en dan dacht ik: als ik later groot ben, dan ga ik hier werken voor een rijk gezin.’

Wat heeft de oorlog met u gedaan?
‘De oorlog maakt nog iedere dag indruk op me. Als ik vandaag de dag over de Albert Cuyp loop dan kan ik me nog steeds herinneren dat er voedselpakketten uit de lucht kwamen vallen. Door die verschrikkelijke Hongerwinter ben ik tot de dag van vandaag nog steeds heel spaarzaam. Ik gooi nooit eten weg en geniet altijd van mijn oude prakkie wat anderen dan misschien niet meer op zouden eten. Maar wat ik nog altijd het ergste vind en wat me nog iedere dag verdrietig maakt is het onrecht. Ook als ik op televisie zie wat er in de wereld gebeurt, daar schiet ik gewoon van vol. Dat kinderen moeten leven in zo’n wereld waar oorlog is, waar ze niks aan kunnen doen, dat vind ik zo oneerlijk.’

             

Jack Eljon was drie toen de oorlog begon en begreep niets van wat er om hem heen gebeurde. “Ze komen eraan!” werd hem verteld. Wat er in de vijf volgende, heftige jaren met zijn Joodse familie en hemzelf gebeurde, vertelt hij aan Sam, Mohamed en Florian van de 3e Daltonschool in Amsterdam-Zuid.

Wat is uw eerste herinnering aan de oorlog?
‘Ik was bijna drie, een peuter nog. Ik herinner me nog goed het oorverdovende geluid van de vele vliegtuigen die ’s ochtends vroeg overvlogen. “Ze komen eraan”, dat was wat iedereen zei. En met ‘ze’ bedoelde men de nazi’s. Ik vertrok samen met mijn ouders naar Schoorl, een dorpje vlakbij Alkmaar. Daar stikte het van de Duitsers, omdat het vlakbij de kust lag waarvandaan de Duitse schepen naar Engeland vertrokken. Ik kon daar als klein jongetje gewoon op straat spelen en de Duitsers groetten me zelfs. Pas vanaf je zesde moest je een Jodenster dragen. Mensen met zo’n ster hielden uit schaamte een krant of iets anders voor de ster als ze over straat liepen.’

Wat was het dierbaarste dat u bent verloren tijdens de oorlog?
‘Mijn vrijheid. Maar ook mijn ouders miste ik ontzettend. Ik zat zonder hen ondergedoken en heb ze vier jaar niet gezien. En niemand kon me vertellen waar mijn ouders waren en of ze nog wel terug zouden komen. Ik vond het een verschrikkelijke tijd. Eerst zat ik bij een tante in Haarlem. Daar had ik het nog goed. Totdat er een grote huiszoeking plaatsvond in onze buurt. De buren, NSB’ers, hebben mij toen over de schutting heen getild zodat ik ternauwernood ontsnapte aan de dood. Zij hebben dan wel mijn leven gered, maar ook verpest. Zij hielpen ook de nazi’s.
Later woonde ik bij een gezin in Zeist, maar ook daar was het weer raak. De SS kwam aan de deur toen ik op school zat. Gelukkig hoorde de bakkersknecht verderop wat er aan de hand was. Die is met zijn bakkerskar richting mijn school geracet. Daarin vervoerde hij me naar de dominee. Achteraf hoorde ik dat we de soldaten gekruist hebben, omdat er maar één grote weg was in Zeist die naar mijn school leidde. Ik vind het nog steeds eng om te denken aan wat er had kunnen gebeuren als ik toen gepakt was. De vrouw waarbij ik ondergedoken zat, heeft zelfs enige tijd in de gevangenis gezeten omdat ze niet wilde vertellen waar ik zat. Uiteindelijk zetten ze een pistool tegen haar hoofd en zeiden: “Jij kan niet praten? Dit ding wel!” Toen is ze toch gaan praten en heeft ze mevrouw Was verraden, de vrouw die onderduikadressen voor Joodse kinderen regelde. Ook die van mij. Mevrouw Was werd vervolgens door de nazi’s gevonden, op het moment dat er een Joods meisje bij haar in huis was. Zij zijn allebei vermoord. Ik vind het nog steeds zo verschrikkelijk als ik daar aan denk… Als ik daar niet was geweest, dan hadden zij misschien nog wel geleefd.’

Heeft u uw ouders ooit weer gezien?
‘Mijn ouders hebben de oorlog overleefd. Ze zaten niet samen ondergedoken. Na de bevrijding, ik zat toen in Friesland ondergedoken, werd er een soort kamp opgezet voor gezinshereniging. Daarvoor moesten ze alleen wel je naam weten, maar als er iets was dat ik had geleerd tijdens het onderduiken dan was het dat je je echte naam nooit mocht vertellen. Zo kwam ik bekend te staan als het jongetje dat zijn naam was vergeten. Achterop de fiets werd ik naar Sneek gebracht om daar mijn moeder na vier jaar weer te zien. Ik werd naar een kamer geleid waar zeventien vrouwen op een rij zaten. Een van hen zou mijn moeder moeten zijn. Ik zag haar gelijk. Zoiets voel je gewoon. Maar ik mocht niet meteen naar haar toe. Ik moest de hele rij afwerken om te kijken of deze ene vrouw wel echt mijn moeder was. We wisten het allebei honderd procent zeker. Mijn vader zat al die tijd in Groningen. We waren ontzettend blij dat we alle drie de oorlog hadden overleefd, maar het was niet niks. Mijn vader wilde er niet over praten. Mijn moeder wel. Er was geen opvang, niks. Nu gaat alles gelukkig goed met me en ben ik blij dat ik mijn verhaal nog kan delen.’

             

Emmy Davids vertelt aan Silve, Yara en Maksim van de 3^e Daltonschool over haar leven tijdens de oorlog. Zij groeide op in de Eerste Jan Steenstraat en besefte met de jaren steeds beter wat er allemaal is gebeurd.

Wanneer besefte u dat de oorlog begonnen was?
‘Ik was acht toen de oorlog begon. Op die leeftijd besef je wel dat er iets is, een ramp. Maar tegelijkertijd was ik ook lekker op straat aan het spelen. Dat veranderde niet meteen. Later merkte je meer. Mijn ouders konden met moeite voldoende eten bij elkaar scharrelen. Mijn vader ging op de fiets naar de boeren om eten te halen. Via zijn werk, hij was vioolspeler en speelde op bruiloften en partijen, kreeg ie restjes mee. Er was ook een tekort aan kolen en hout. Ik ging erop uit om dat te stelen. Dat was voor een kind een avontuur. Ook was ik een keer na spertijd nog buiten en toen ben ik, verstopt in de bosjes, bijna betrapt door een Duitse soldaat. Dat waren angstige momenten. Om ons heen zag je hoe de huizen van Joden werden gesloopt. Ik heb daaraan meegeholpen; ik had toen geen idee, ik zocht gewoon hout voor de kachel, en dat pikte ik daar. We gingen ook langs de kolenboten die aan de Amstel lagen. Dan deed ik de kolen in een jas met een kapotte voering. Hadden we weer twee dagen warmte. Ik ben niet zo bang geweest, ik heb geen bombardementen meegemaakt, en ik was ook te jong om te beseffen wat er precies gebeurde. Later heb ik gedacht, had ik maar wat meer gevraagd aan mijn ouders over die tijd.’

Moesten jullie onderduiken?
‘Mijn broer en mijn oudste zus, met haar vriend, waren ondergedoken om aan dwangarbeid in Duitsland te ontkomen. We mochten niet weten waar. Later begreep ik pas waarom niet; als kind zou je ze kunnen verraden. De situatie zonder hen was voor mij heel normaal. Soms ging ik naar school, in de Jan Steenstraat. En ik speelde dus buiten. Tollen en knikkeren, Diefje met verlos, rolschaatsen. Er was nauwelijks verkeer, je kon lekker spelen. Na de oorlog heb ik veel schoolwerk moeten inhalen. Op mijn vijftiende ben ik al gaan werken, als naaister, in een lampenkappenfabriek en als hoedenmaker. Doordat ik wel bijdehand ben, heb ik veel ingehaald wat ik op school heb gemist heb.’

Hoe was de Hongerwinter voor u?
‘Tijdens die winter in 1944 hadden we de ergste honger. We zijn toen op de fiets naar familie in Leeuwarden – mijn ouders kwamen uit Friesland – gegaan. Mijn moeder zat in de bakfiets, mijn zusje en ik ernaast. Mijn vader heeft ons helemaal naar Leeuwarden gefietst. Dat duurde dagen en dagen. Dan vroegen we onderweg of we ergens konden logeren, bij mensen thuis of in schuren of scholen die waren opengesteld. We waren natuurlijk niet de enigen die dit deden. Soms kwamen er vliegtuigen over, dan moest je schuilen in de greppel. Voor ons als kinderen was die reis, dat slapen in het hooi, één groot avontuur. Er stonden onderweg veel aardige mensen voor ons klaar. Alleen niet in Staphorst. Daar kregen we nog geen glaasje water! Ik ben nooit meer in Staphorst geweest, tot mijn kinderen aangaven dat ze daar wel eens naartoe wilden. Ik had zo’n afkeer van die plaats door de oorlog. Ook heb ik er een afkeer van de katholieke kerk aan overgehouden. Kinderen kregen te eten in de kerk op de Ceintuurbaan, maar ik mocht niet naar binnen, omdat ik niet katholiek was. Als de grote ketels met eten leeg waren, werden ze buitengezet. Met mijn kleine lepeltje haalde ik dan de restjes eruit. Ik heb later nooit een kerk bezocht.’

Hoe was het toen Nederland bevrijd was?
‘De bevrijding was een groot feest en we konden weer naar huis! Dit keer met de trein. Geen idee hoe mijn ouders aan het geld voor kaartjes kwamen. Er waren optochten, er kwamen militairen de stad in, mensen hadden vlaggen, ze zongen, je kon weer vrij rondlopen! Er was er nog steeds niet veel. Mijn moeder maakte jassen van overgordijnen voor ons. We kregen bonnen om spullen te kopen, ook snoep.
Na de oorlog zijn mijn man ik lid van de Gebroken Geweren geworden. We zijn tegen oorlog. Ik denk door wat we hebben meegemaakt. Ik hou ook niet van gezag; ik wil niet dat iemand anders mij vertelt wat ik moet doen. Onze kinderen heb ik nooit verteld over mijn herinneringen. Mijn oudste dochter is mee geweest naar een eindontmoeting en ze hoorde dingen voor het eerst. Heel lang heb ik er niet over gepraat. Pas doordat ik een paar jaar geleden mee ging doen aan Oorlog in mijn Buurt, kwamen er herinneringen boven.’

               

Ina Groenteman-Rosenthal (1936) ontvangt Niels, Souki en Max van de 3^e Daltonschool in haar huis in Amstelveen. Tijdens de oorlog woonde ze vlakbij hun school. In 1943 werd ze met haar familie opgepakt en naar Westerbork, en later de vernietigingskampen, gebracht.

Moest u onderduiken tijdens de oorlog?
‘Heel veel mensen gingen onderduiken, zo ook mijn broertje en ik. Op een middag gingen we daar naartoe. We kwamen bij een man terecht, maar mijn broertje, toen drie jaar oud, wilde hem geen hand geven. Mijn vader reageerde daarop: “Als een kind geen hand wil geven, is deze man niet te vertrouwen.” Dit bleek achteraf ons geluk, want toen wij later in Westerbork waren, kwam daar een transport aan met allemaal kinderen die deze man zogenaamd had laten onderduiken. De kinderen werden doorgestuurd en zijn nooit teruggekomen. Wij kwamen daar terecht door een grote razzia op 21 juni 1943 in Amsterdam-Zuid. We sliepen er in houten barakken, dat zijn een soort schuren, in stapelbedden. Elke dinsdag vertrok er een trein naar de vernietigingskampen. Iedereen was dan ontzettend gespannen of ze werden opgenoemd om weg te gaan.’

Wat gebeurde er daarna?
‘We werden in februari 1944 in beestenwagens naar Bergen-Belsen gebracht. Hier waren ze minder vriendelijk dan in Westerbork. Iedereen sliep daar opgepropt op elkaar. Het eten was minimaal, koolraap en één centimeter brood per dag of soms zelfs per week. Iedere dag moesten we uren op appèl staan. Dat betekende dat je moest verzamelen en dat je dan doodstil moest blijven staan. De grote mensen hadden intussen begrepen dat mensen in andere kampen werden vergast. Op een dag moesten alle moeders en kinderen meekomen. We werden naar een badhuis gebracht en moesten ons uitkleden. We waren heel bang dat we vergast zouden worden. De hele dag zaten we spiernaakt op de grond terwijl de Duitsers langsliepen en ons uitlachten. In april 1945 moesten we een hele dag naar het station lopen. Mijn broertje was uitgeput, dus nam mijn vader hem op de arm. Dit mocht niet van de soldaten, iedereen moest zelf lopen. Een van hen wilde mijn broertje doodschieten. Gelukkig was er een andere soldaat die zei: “Laat dat kind toch leven.” We gingen met de trein op weg naar de gaskamers. Enkele vrouwen probeerden de Duitse soldaten te verleiden. Tegelijkertijd gooiden de mannen zoveel mogelijk kolen uit de trein; zonder kolen kon de trein niet verder rijden. De trein kwam hierdoor niet aan bij de gaskamers. En daardoor leef ik nu nog. We hebben een week lang stil gestaan. We hadden alleen water uit een sloot. Op vrijdag 13 april, die dag vergeet ik nooit, werden we bevrijd! Vrijdag de 13^e is voor mij nooit een slechte dag geweest.’

Wat deed u na de bevrijding?
‘Na de bevrijding moesten we nog een tijd in Duitsland blijven. Mijn ouders, broertje en ik hebben met tyfus in het ziekenhuis gelegen, opgelopen door het drinken van slootwater. Mijn vader is van oorsprong Duits. Hij is in 1932 gevlucht. In 1938 werd in Nederland prinses Beatrix geboren. Haar moeder Juliana kreeg van de Duitse Opel fabrieken twee kinderwagens. Maar ze had natuurlijk genoeg aan een. De extra kinderwagen wilde ze schenken aan een gezin dat net zo was samengesteld als haar gezin: een Nederlandse vrouw, een Duitse man en een dochter geboren in Barendrecht. En dat waren wij. Ik heb in die kinderwagen gelegen. Dat nieuws kwam overal ter wereld in de krant te staan. De Duitsers hadden dit ook gezien en waren woedend. Dat Juliana hun geschenk aan een vuile rotjood had gegeven. Ons gezin werd daarom stateloos verklaard. We hadden geen nationaliteit meer. Toen we terugkwamen uit Bergen-Belsen mochten we bij Maastricht Nederland niet in. Ze hebben ons naar een kamp gestuurd, waar ook NSB’ers zaten. Uiteindelijk konden we terug naar Amsterdam. Dat was wel een heel bijzonder gevoel, om weer terug te zijn. We zijn nog tot 1954 stateloos geweest. Als ik met de klas naar het buitenland ging, moest ik een visum aanvragen.’

              

Jeanne Koehein maakte als kind de oorlog mee. Ze had met relatief weinig heftige of gevaarlijke situaties te maken tijdens haar jeugdjaren in Zuid. Toch heeft ze een aantal bijzondere en spannende verhalen te vertellen aan Mathilde, Puck en Bo van de 3e Daltonschool.

Hoe kwam u erachter dat de oorlog was begonnen?
‘Het was op een morgen. De radio stond aan en het Wilhelmus werd gespeeld. Mijn moeder moest ineens huilen; dat had ik nog nooit gezien. Toen zei mijn vader: “Het is heel erg, het is oorlog”. We spraken met de buren af om in hun kelder te schuilen als Amsterdam gebombardeerd zou worden. M’n moeder vond dat maar niks. Die dacht: dan kunnen we niet wegkomen als er iets gebeurt. Ze zei: “Wij schuilen wel gewoon beneden in de gang, tegen de deur”. En ik dacht juist: goh, dat zou ik best wel willen, schuilen in de kelder. Ik wist niet eens wat een kelder was.’

Wat is uw meest nare herinnering aan de oorlog?
‘Als er vliegtuigen overvlogen, ging ik naar de wc en bleef ik maar doortrekken, zodat ik niks hoorde. Eén keer was ik echt heel bang. Toen vlogen er Engelse en Duitse vliegtuigen over die op elkaar schoten. De volgende morgen gingen we dan heel vroeg de deur uit, om scherven te zoeken. Ook ben ik een keer met mijn vader meegelopen naar kennissen die behoorlijk wat te eten hadden. Onderweg kwamen er Engelse vliegtuigen over, op weg om een Duitse kazerne te bombarderen vlakbij ons. We konden wel hard weglopen, maar die vliegtuigen waren veel sneller natuurlijk. “Ga jij maar op de grond liggen,” zei mijn vader, en ging vervolgens over mij heen liggen. De kazerne werd gebombardeerd, ik mocht niet kijken, maar als kind wil je natuurlijk weten wat er aan de hand is. Ik was helemaal niet bang, dat was heel gek. M’n vader was bij me, ik dacht: die beschermt me wel. Daarna liepen we weer gewoon verder.
Verder heb ik niet veel ergs meegemaakt. Alleen dan de honger. Ik heb ook echt honger gehad.’

Had u Joodse vriendinnetjes?
‘Toen ik jong was niet, ik wist destijds niet eens wat een Jood was. Ik weet wel dat er naast mijn school, de school waar jullie nu op zitten, een Joodse school was. Dat heb ik nog meegemaakt. In een tijdsverloop van een half jaar waren die kinderen allemaal verdwenen. Ik heb ze niet zien weggehaald worden, maar die school functioneerde na een tijdje helemaal niet meer. De eerste twee jaar op school zat er wel een Joods meisje bij me in de klas. Die was op een gegeven moment gewoon weg. Niet ondergedoken, dat hoefde niet als maar één van je ouders Joods was. Later kwam ik haar weer tegen op het Vossius. Het is het enige Joodse meisje dat ik uit die tijd ken. De rest was allemaal weggehaald.’

Miste u veel in de oorlog?
‘Er was geen zeep meer, geen tandpasta meer, minder handdoeken. Alles was op de bon. Je kunt het je nu niet voorstellen. Dat je een bonkaart had voor bijvoorbeeld suiker, koffie, thee, sigaretten. Brood later ook. Die broden waren klef, ik heb het nooit lekker gevonden. Op een gegeven moment was er helemaal niks meer te krijgen. Mijn moeder vond het vreselijk. Gas en licht hield ook op. Ik groeide uit m’n schoenen. Dan maakte m’n vader er maar wat van. Hij sneed de voorkant eruit, zodat ik ze toch nog aankon.’

           

Willem Prins was vier jaar oud toen de oorlog begon en woonde samen met zijn ouders en broer op de Van Woustraat 190. Zijn ouders hebben hem erg beschermd tijdens de oorlog waardoor hij er weinig van mee heeft gekregen. Aan Ebbe, Felipa en Kasao van de 3e Daltonschool vertelt hij wat hem nog is bijgebleven.

Werd er in uw familie veel gesproken over de oorlog?
‘Nee, helemaal niet. Mijn ouders probeerden de oorlog zo ver mogelijk van mijn broer en mij te houden. Dit deden ze onder andere door er niet over te praten. Hierdoor leefde ik een zo’n normaal mogelijk leven en zag ik de oorlog als een avontuur. Pas jaren na de bevrijding hoorde ik dat mijn ouders in het verzet hebben gezeten. Zowel tijdens als na de oorlog hebben ze mij hier nooit iets over verteld. Ik vind dat erg jammer, want ik bewonder alle moedige dingen die ze hebben gedaan. Als ik in hun schoenen had gestaan, weet ik niet of ik dit wel had gekund. Ze hadden immers twee kleine kinderen thuis. Met mijn broer praten over de oorlog gaat ook niet meer; hij is inmiddels al overleden. Waar ik veel spijt van heb, is dat ik nooit aan hem heb gevraagd hoe hij de oorlog heeft beleefd. Hij was twee jaar ouder dan ik en heeft alles waarschijnlijk bewuster meegemaakt. Van huis uit heb ik nooit geleerd om met mensen te praten. Pas op latere leeftijd leerde ik communiceren.’

Hoe heeft u de Hongerwinter ervaren?
‘Honger heb ik gelukkig nooit gehad. Wel heb ik veel hele vieze dingen moeten eten om mijn maag te vullen. Zo hadden we in de tuin twee houten tonnen staan. Eén met zuurkool en één met andijvie. De zuurkool was nog goed te doen, maar de andijvie daarentegen niet. Ik weet niet precies hoe dit werd klaargemaakt, maar het was het vieste dat ik ooit in mijn leven heb gegeten. Naast zuurkool en andijvie aten we ook weleens brood. Als mijn vader de middelen had, bakte hij dit op een heel klein houtkacheltje. Ik kan mij nog goed herinneren dat er op een dag bij ons thuis een koffer werd afgegeven. Op het moment dat mijn vader die openmaakte, schoot hij vol. Tranen van blijdschap rolden over zijn wangen na het zien van de grote hoeveelheid aardappelen waarmee het gevuld was. Dit was de eerste en laatste keer dat ik hem ooit heb zien huilen. Zijn tranen lieten mij beseffen hoe hoog de nood naar eten was, ondanks dat ik nooit echte honger heb gekend.’

De oorlog bracht veel narigheid met zich mee, maar heeft u ook goede herinneringen aan deze tijd?
‘Ik heb meer goede dan slechte herinneringen aan de oorlog, omdat mijn ouders mij erg beschermd hebben. Ik kreeg weinig mee van alle narigheid. Wat ik mij nog goed herinner, is dat een vriendje van mijn broer tegenover Artis woonde. We hadden een gat in het dierentuinhek ontdekt waardoor we gratis het park in konden. Met zijn drieën mochten we helpen met de dieren eten geven, wat fantastisch was. Ook weet ik nog goed dat ik met mijn vader naar de markt op het Amstelveld ging om een konijntje te kopen. Lang heeft die echter niet geleefd. Van mijn ouders mocht ik tot Kerstmis voor hem zorgen. Daarna aten we hem op. Wat ik overigens niet raar vond. Hoe lief het beestje ook was, in mijn achterhoofd wist ik dat we hem nodig hadden om met kerst iets lekkers op tafel te zetten.’

             

Dolly Rouwers was vier jaar oud toen de oorlog begon. Haar ouders hadden een gemengd huwelijk: haar moeder was Joods, haar vader Duits. Tijdens de oorlog heeft ze veel familieleden verloren. Aan Ferdi, Flim en Mare van de 3e Daltonschool vertelt ze over haar herinneringen.

Was u bang tijdens de oorlog?
‘Nee, ik zat in een heel bevoorrechte situatie. Mijn moeder was met een niet-Joodse man getrouwd waardoor wij niet hoefden onder te duiken. Ik ging nog vrij lang naar school en probeerde een normaal leven te leiden. Mijn ouders hadden een eigen slagerij waardoor er bij ons altijd eten was. Soms ging mijn vader op de fiets naar tuinders en ruilde hij vlees uit de winkel voor ander voedsel. Mijn moeder was heel zorgzaam en gaf mijn zus en mij heel veel liefde. Daardoor heb ik tijdens de oorlog nooit angst gekend.’

Welke herinnering van de oorlog is u het meeste bijgebleven?
‘Wat mij al die jaren is bijgebleven, is dat sommige meisjes op straat kaal werden geschoren. Deze meisjes waren tijdens de oorlog bevriend geraakt met Duitse soldaten; dat gebeurde nou eenmaal. Na de oorlog werden zij hierop aangesproken en werd er gezegd dat ze vriendschap hadden gesloten met de vijand. Om hen hierop af te rekenen werden ze op straat, in het bijzijn van anderen, kaalgeschoren. Ik heb dat één keer met mijn eigen ogen gezien en vond dat zó vreselijk. Dat had nooit mogen gebeuren. Dat scheren gebeurde vaak ook nog eens door mensen die zelf slechte dingen hadden gedaan tijdens de oorlog.
Ook herinner ik mij de bevrijding en de enorme vreugde die er toen was nog goed. Door de Van Woustraat reden tanks waaruit Canadese soldaten kauwgum aan ons uitdeelden.’

Hoe was het voor uw ouders dat de Duitsers tegen de Joden waren?
‘Mijn moeder was Joods, mijn vader niet. Hij was een Duitser. Voor beiden was het natuurlijk verschrikkelijk dat er zoveel Jodenhaat was. Vanwege het gemengde huwelijk van mijn ouders waren wij veiliger. Wij hoefden niet onder te duiken zoals vele andere Joden wel moesten. Toch is mijn moeder op een dag gevangen genomen door Duitse soldaten. Het schijnt dat iemand heeft verlinkt dat ze op haar jas die ze tijdens het werk in de slagerij aan had, geen Jodenster droeg. Door iemand te verlinken kon geld verdiend worden. Kopgeld heette dat. Tien dagen werd ze vastgehouden in de gevangenis aan de Euterpestraat. Mijn vader had verschillende Duitse contacten waardoor hij haar vrij heeft kunnen krijgen.’

Wat heeft u geleerd van de oorlog?
‘Ik ben al mijn hele leven heel zorgvuldig met eten. Ondanks dat er bij mij thuis altijd voedsel was, moesten we tijdens de Hongerwinter het eten dat we hadden zo optimaal mogelijk benutten. Niks werd weggegooid. Tot op de dag van vandaag schraap ik bijvoorbeeld nog net zo lang een pakje boter leeg totdat er écht niks meer inzit. Anderen vinden het misschien overdreven, maar ik kan niet anders. Dit heb ik van kleins af aan al meegekregen. Ook heeft de oorlog mij geleerd dat er niet naar de kleur of het geloof van iemand gekeken moet worden. Dit zegt namelijk niks over of iemand goed of slecht is. Kon ik dat iedereen maar eens bijbrengen.’

               

Lenny Bierman was acht maanden oud toen de ondergrondse haar onderbracht bij een gezin in Zaandam. Vlak daarvoor waren haar ouders tijdens een razzia meegenomen. Vrijwel haar hele familie zag ze nooit meer terug. Aan Eggo, Danté en Naomi van de 3e Daltonschool vertelt ze de bijzondere verhalen die ze heeft meegekregen.

Wat gaat er door u heen als u aan de oorlog denkt?
‘Ik heb de oorlog niet heel bewust meegemaakt. Ik ben 1942 geboren en was dus drie jaar toen het was afgelopen. Ik heb geen herinneringen aan het verdriet dat veel kinderen wel hebben gehad om het missen van hun ouders. Een ander gemis heb ik wel gehad; dat van bloedbanden, familie.
Natuurlijk heb ik wel de verhalen gehoord, over hoe het destijds met mij is gegaan. Maar ik heb een hele gelukkige jeugd gehad. Ik groeide op zonder oorlogsverleden van mijn echte ouders, die waren er niet meer. Mijn pleegouders beschouwde ik als mijn ouders.’

Waar zat u ondergedoken?
‘Tijdens een razzia in 1943 ben ik naar de bovenbuurvrouw gebracht. Vervolgens kwam de ondergrondse en ging ik naar Zaandam. In mijn dekentje zat het trouwboekje van mijn ouders gewikkeld. Daardoor weet ik hoe ze eruitzagen. De mensen die mij destijds hebben opgevangen, zijn mijn ouders geworden. Heel veel mensen in Zaandam wisten dat het niet klopte. Opeens liepen mijn pleegouders met een baby. En geen pasgeboren baby, maar een flink kindje. Niemand heeft ons ooit verraden. En er woonde zelfs een NSB’er in de straat. Het was maar goed dat mijn pleegvader net als ik donker haar had. Mensen zeiden vaak dat ik op hem leek.’

Wist u dat uw onderduikouders niet uw echte ouders waren?
‘Ik was een jaar of zes en ik had ruzie met een vriendinnetje op straat. Opeens riep ze: “Maar je woont niet eens bij je echte vader en moeder”. Toen ben ik naar huis gegaan en heb ik dat gezegd. Mijn pleegouders zeiden ‘ja, dat is zo’, en hebben het verhaal aan mij verteld. Dat hadden ze zelf sowieso al willen doen, maar ze vonden mij gewoon nog te jong.
Het werd meteen duidelijk dat mijn ouders ook nooit meer terug zouden komen. Toch heb ik dat nog lang gedacht. Het gebeurde namelijk een enkele keer dat er iemand terugkwam, uit Rusland bijvoorbeeld. Maar op een gegeven moment weet je ook dat dat helemaal niet meer kan.’

Heeft u nog contact gehad met familie die de oorlog wel heeft overleefd?
‘Een oom is teruggekomen uit een concentratiekamp. Daar heb ik wel contact mee gehad, maar dat was moeilijk. Ik was nog klein en ook waren mijn pleegouders niet zo op hem gesteld. Na de oorlog is er namelijk heel veel gedaan om de Joodse kinderen weer in Joodse gezinnen te krijgen. Mijn pleegouders wilden dat niet, die waren heel blij met mij. Daar zijn veel rechtszaken en gedoe om geweest, want mijn oom wilde dat ik in een Joods gezin zou opgroeien.
Mijn pleegouders vonden het ook heel moeilijk om over de oorlog te praten. Als ik vroeg hoe ik geboren was, zei mijn vader altijd: “Jij bent niet geboren. Jij hing aan een boom en je riep: pluk mij, pluk mij, ik zal altijd lief zijn”. Dan moesten we allemaal lachen en dan was het weer over. Dan hoefde hij er verder niet over te vertellen.’