‘Pas later vertelde mijn vader mij het familiegeheim’

Dieuwke, Kees, Leo en Xavier van de Dongeschool in Amsterdam-Zuid lopen voor het interview naar het huis van Dick Neijssel. Hij is de zoon van de in 2001 overleden Dirk Neijssel. Dick heeft veel verhalen over de oorlog gehoord van zijn vader. Onder andere over de speeltuin waar Dick al heel veel jaren tegenover woont. Daar was in de oorlog een Jodenmarkt en in het gebouwtje van de speeltuin werden stiekem verzetskrantjes gedrukt. ‘Op deze plek is heel veel gebeurd,’ begint Dick het interview.

Uit wat voor een gezin kwam uw vader?
‘Uit een heel arm gezin. Hij woonde in de wijk Kattenburg, bij het Scheepvaartmuseum. Deze woningen bestaan nu niet meer. Het gezin woonde maar kort in elke woning, omdat ze steeds door de opgelopen huurschuld uit hun huis werden gezet. Die huurachterstand ontstond omdat mijn opa op de grote vaart werkte en het hierdoor vaak lang duurde tot er weer geld binnenkwam en omdat mijn oma de prioriteit aan voedsel gaf. Ze gingen vaak naar de gaarkeuken, een voedselprogramma vanuit de gemeente. Van de gemeente kregen ze ook kleding. Op elk kledingstuk stonden dan drie kruisjes, zodat iedereen kon zien hoe je eraan kwam. Het was overleven, eigenlijk voerden ze al hun eigen oorlog. Ze moesten vechten en protesteren om meer geld en gelijke kansen te kunnen krijgen. Mijn vader had dolgraag dokter willen worden; die mensen waren een voorbeeld voor hem. Maar dat zat er niet in. Er was geen geld om hem te laten studeren en al was dat wel geweest, vraag ik me af of hij dat geworden was. Hij was heel technisch aangelegd. Dat bleek ook toen hij eerst bij een fietsenmaker en later bij een autogarage ging werken.’

Hoe kwam de familie in het verzet terecht?
‘Mijn vaders broer Karel ging op jonge leeftijd vechten in Spanje. Daar was Franco, een ‘vriendje’ van Hitler aan de macht. Franco was een fascistisch regime begonnen, net als Mussolini in Italië. Met z’n drieën wilden zij Europa veroveren. Toen Karel achttien was geworden, is hij naar Spanje vertrokken om zich daar aan te melden als vrijwilliger in de oorlog tegen het fascisme. Goed voorbeeld doet volgen, dus toen hier de oorlog begon, stond mijn vader vooraan om zich aan te melden bij het verzet. Maar hij was nog jong, het mocht niet van zijn broer. Toen heeft hij stiekem met een paar vrienden een garage waar militaire voertuigen van de Duitsers waren gestald in de fik gestoken. Toen zeiden ze van het verzet dat hij maar snel erbij moest komen, want “als jij op je eigen manier verzet gaat plegen, dan gaat het niet goed”. Mijn vader begon met pamfletten uitdelen, een soort kranten met verslagen over wat er écht in de wereld en vooral in Nederland gebeurde. ‘De Waarheid’ heette deze krant van de communistische partij. Zo bereikte de waarheid toch de burgers, want de normale kranten werden gecontroleerd door de Duitsers, die bepaalden wat in de krant kwam te staan. Dankzij kranten als De Waarheid, die ook wel op lantaarnpalen werden geplakt, wisten mensen op een gegeven moment ook dat Joodse mensen niet alleen gediscrimineerd werden, maar ook echt niet meer gewenst waren en afgevoerd werden. Zo konden sommigen op tijd onderduiken. Mijn vader had van het verzet de opdracht om Joodse kinderen naar onderduikadressen te brengen. Die werden veelal in Brabant en Limburg ondergebracht, omdat de kinderen daar een donkerder haarkleur hadden dan bijvoorbeeld in Friesland, en zo minder opvielen. Uiteindelijk is mijn vader in 1943 in het gewapend verzet gegaan. Dan kreeg hij bijvoorbeeld de opdracht om een overval te plegen op een wapentransport of, erger, om een mens te doden, te liquideren. Mensen zoals de zogenoemde Jodenjagers.’

Werd uw vader betaald in het verzet en had het verzet leiders?
‘Mijn vader werd betaald met voedsel. Op een gegeven moment moest hij onderduiken, omdat hij gezocht werd door de Duitsers. Ook dan werd je door het verzet onderhouden met voedsel. Je wist niet wie de leiders waren, zodat je niks kon verklappen als je werd opgepakt. Niemand die dat zou willen verraden, maar als de bezetters je pijn gaan doen om achter de waarheid te komen dan zwicht je wel en kun je toch namen gaan noemen. Pas na de oorlog kwam uit wie de mensen achter het verzet waren en dat het voornamelijk werd gerund met behulp van zwart geld. Dat zie je in de film ‘Bankier van het verzet’. Het was natuurlijk ook pas later dat deze verzetsstrijders werden onderscheiden met een lintje. In de oorlog werden ze, door de Duitsers, gezien als terroristen. Het was een gevaarlijke tijd en mijn vader is toen ook veel kameraden verloren. Mijn vader weigerde in eerste instantie zijn lintje, omdat prins Bernhard dat zou opspelden. Die was vroeger vrienden met de mensen die de oorlog gefinancierd hadden, aan de Duitse kant. Pas later is hij naar ‘onze’ kant gekomen. Uiteindelijk kreeg mijn vader in de Nieuwe Kerk het verzetskruis opgespeld. Het kruisje heeft altijd opgeborgen gelegen.
Weet je, ik ben net als mijn vader. Opstandigheid zit, denk ik, in je genen. Als je in het gewone leven jezelf uitspreekt omdat je het ergens niet mee eens bent dan zal je dat in een oorlog ook doen, maar dan extremer. In een oorlog is alles extreem. Maar waar je in het normale leven nog een ruzie kunt uitpraten, ligt tijdens een oorlog de winnaar op het kerkhof.’

Welk verhaal van uw vader is u het meeste bijgebleven?
‘Dat vertrouwde hij me pas tien jaar voor zijn dood toe. Het was een familiegeheim. Hij vertelde me dat hij in de oorlog de opdracht had gekregen om zijn stiefvader te liquideren. De tweede man van zijn moeder, waar hij een deel van zijn jeugd mee was opgegroeid. Ruim voor de oorlog waren hij en mijn oma al niet meer bij elkaar, omdat hij een foute man was die haar ook regelmatig sloeg. Tijdens de oorlog bleek dat hij nog steeds in de Rivierenbuurt woonde, tegenover de Dongeschool. Daar runde hij met zijn vriendin een zogenaamd lokhotel. Ze boden zogenaamd veilig onderdak aan Joden en eenmaal binnen tipten ze de Duitsers. Dan kregen ze zeven gulden vijftig per Jood betaald. Toen mijn vader hoorde dat deze man ook veel Joodse kinderen zogenaamd naar Brabant bracht voor een veilig onderkomen, om ze vanuit daar te laten deporteren, heeft hij de opdracht aangenomen en hem geliquideerd. Daar is toentertijd zelfs nog een foto van verschenen in de Brabantse Courant.
Het zijn dit soort heftige zaken waardoor de oorlog ook na 1945 voor mijn vader doorging. En niets hielp daartegen. Je kreeg alleen pilletjes tegen slapeloosheid en er was een ziekenhuis in Oegstgeest voor getraumatiseerde verzetsstrijders. Maar ook daar was hij te dwars voor. Daar is hij niet lang geweest. De oorlog is altijd actueel gebleven in ons gezin. Mijn vader werd leerkracht en heeft veel kinderen verteld over de oorlog. Dat deed hij heel goed. Maar ik heb als klein kind al naar beelden van Auschwitz moeten kijken. Dat had van mij wel anders gemogen.’