Met een warme glimlach begroet Mariet Wentholt Beau, Tygo, Marcel, en Luuk die haar komen interviewen. Mevrouw Wentholt laat de leerlingen van de Beppino Sartoschool in Eindhoven veel foto’s zien. Ze toont interesse in het viertal en die is wederzijds. De kinderen zijn onder de indruk van haar verhalen, maar de meeste indruk maakt haar vergevingsgezindheid naar de Duitsers die veel van haar familieleden gedood hebben.

Hoe begon de oorlog voor u?
‘Ik werd vlak voor de oorlog geboren in Hilversum. Mijn vader en moeder gaven me de naam Eva. Maar vlak na mijn geboorte stierf mijn moeder. Toen mijn vader bij het stadhuis in Hilversum het overlijden van mijn moeder en mijn geboorte ging aanmelden, besloot hij mij de naam van mijn moeder te geven en zo werd ik twee dagen later Maria Eva Jacoba genoemd. De schoonzus van mijn moeder, tante Geesje, en haar gezin zorgden tijdelijk voor mij. Ik noemde haar mama. Mijn vader was Joods en moest al meteen een ster op. Na een tijdelijke vrijstelling werd hij opgeroepen om naar werkkamp Havelte te gaan. Mijn vader had hele fijne vrienden. Een van zijn vrienden werkte bij de gasfabriek in Laren en zei: ga niet naar het kamp, maar kom bij ons onderduiken. Maar mijn vader vond dat niet solidair met zijn familie omdat veel familieleden ‘niet teruggekomen zijn’. Zo noemen wij dat. Wij zeggen nooit ‘ze zijn vergast’, maar wij zeggen ‘ze zijn niet meer teruggekomen’. Hij zei: ik ben niet meer of minder dan de rest van mijn familie. Dus is hij uit solidariteit uiteindelijk in het kamp Havelte terechtgekomen. Mijn vader mocht de eerste tijd af en toe kort thuiskomen.’

Bent u ondergedoken geweest?
‘Op een dag zei vader toen hij thuiskwam in Utrecht: ‘Ik zie je misschien nooit meer terug’. Hij zou gedeporteerd worden. Ik stond boven aan de trap. Vader deed heel stug. Ik begreep het niet en dacht dat hij boos op mij was, maar dat leek zo omdat hij zo verdrietig was, begreep ik later. Ik zie het beeld nog van vader die wegliep terwijl ik boven aan de steile trap stond. De Joodse mensen van kamp Havelte zouden na een lange periode van hard werken met treinen naar de Duitse vernietigingskampen getransporteerd worden. De vriend van mijn vader in Laren zat bij het verzet. Hij deed heel gevaarlijk werk en had veel contacten bij de ondergrondse. Die heeft mijn vader en anderen helpen ontsnappen op het moment dat ze naar de trein moesten lopen. Mijn vader telde zijn stappen, naar een verhaal uit de Bijbel, toen hij vanuit het kamp naar de transporttrein liep. Het was het dealen met de Eeuwige om op aarde bij zijn dochter te kunnen blijven. Hij zei: ‘Ik neem 10 stappen. Nog 10, nog 9, nog 8, nog 7 stappen… Als de Eeuwige niets doet weet ik bij de laatste stap dat ik mee moet.’ Maar plotseling werd er vreselijk gebombardeerd en geschoten. Op dat moment kon vader met de andere mannen vluchten. Ze renden naar de schepen van de ondergrondse die in het kanaal lagen en kropen snel onder een zeil, terwijl er enorme explosies en schietpartijen plaatsvonden. Ze zijn naar een boerderij gegaan en hebben zich in hooibergen verstopt. ‘s Nachts zijn ze in etappes naar Utrecht gelopen. Ik mocht mijn vader de eerste dagen niet zien, hij was zo op, onder de blaren en helemaal verzwakt mede vanwege zijn diabetes. Binnen anderhalve dag werden we opgehaald door de vriend uit Laren, mijn onderduikvader. Dat was heel spannend en moest snel gebeuren want aan de overkant van ons huis stond het stadhuis, daar zaten al die hoge SS-officieren. Ze konden zo bij ons binnenkijken. We werden opgehaald door een klein busje van de wasserij die voor de Duitsers waste. Het wagentje werd vlak voor de deur gezet. Zo kwamen we bij mijn onderduikouders in Laren terecht. Heel moedig van deze mensen om ons in huis te nemen. Je weet dat je hele gezin eraan gaat als het ontdekt wordt. Hun vierde kindje was op komst. We hebben veel aan hen te danken.’

Waardoor hebben jullie de oorlog overleefd?
‘We zijn eigenlijk door een Duitse mevrouw uit Laren gered tijdens de oorlog. Zij was een ‘Rijksduitse’, getrouwd met een hoge SS-officier, en woonde tegenover ons. Zij hadden het huis van een Joodse familie geconfisqueerd. Zij hield alles in de gaten in onze laan. Ze zag mij en mijn vader aankomen op het onderduikadres. Tegen mijn onderduikvader zei ze toen we uitstapten: ‘Jullie nemen Joden in huis’. Doordat ze veel contact had met de familie Mooij, mijn onderduikouders, en haar kinderen met hun kinderen speelden liet ze het zo. Ik werd als een evacueetje gezien. Door dit contact leek de familie Mooij voor de Larense bevolking ‘fout’ te zijn. Niemand vermoedde dat er onderduikers bij hen zaten. Elke avond als ik naar bed ging, zei mijn vader: ‘Hier staat jouw koffertje en als de Duitsers komen – ‘de stoute soldaatjes’ noemde ik ze – als die komen dan moet je je heel rustig aankleden, je niet verzetten. Hier zijn je kleertjes, daar staan je schoentjes, je kan je beertje meenemen en that’s it.’ Vaak kwamen er soldaten Laren binnen om mannen op te halen die in Duitsland in dienst moesten, en om te kijken of er Joden waren. Dat wist onze Rijksduitse overbuurvrouw. Ze zag hen altijd aankomen en lokte ze haar huis in. Ze was een hele mooie vrouw van 28 jaar. En dan gaf ze die mannen een heleboel bier en wijn tot ze helemaal dronken waren. Vervolgens zei ze: ‘Jullie moeten terug naar de kazerne want jullie moeten voor tien uur in de kazerne zijn’. Stomdronken liepen ze dan terug. Ze zei ook tegen hen: ‘ Ik hou hier alles onder controle en het is hier Judenrein’. Dat betekent: er zijn hier geen Joden. En zo zijn we door de oorlog gekomen. Had ze ons verlinkt, dan waren we er niet mee geweest en ook het hele onderduikgezin niet.’

Had uw vader een hekel aan de NSB?
‘Na de oorlog is de Rijksduitse mevrouw opgepakt en kwam in het Oranjehotel in Scheveningen terecht. Mijn vader is naar haar toegegaan en heeft een goed woordje voor haar gedaan. Ze is er vervroegd uitgekomen. Haar man is wel heel erg gestraft en zijn vader ook. Er zaten ook veel NSB’ers in het Oranjehotel. Een aantal NSB’ers zei tegen mijn vader: ‘We zijn verkeerd geweest in de oorlog. Zou u ons willen vergeven?’. Toen zei mijn vader als gelovige Jood: ‘Vergeven wil ik het omdat de Eeuwige ook vergevingsgezind is, maar vergeten zal ik het nooit’. En hij heeft ook nooit meer een stap in Duitsland gezet. Terwijl hij eigenlijk altijd naar Duitsland ging voor zijn werk.’

Voelt u of uw vader haat naar de Duitsers?
‘Mijn kleindochter Esra is balletdanseres. Ze woont in Duitsland en is getrouwd met een Rus die zich heeft laten neutraliseren tot Duitser. Zij had in het Duitse Wiesbaden haar première in het prachtige theater. Ik was natuurlijk heel trots dat mijn kleindochter optrad, maar ik zag wel voordat de voorstelling begon in een flits van die hoge officieren voor me die hun arm uitstrekten en ‘Heil Hitler’ zeiden. De volgende ochtend kwam mijn kleindochter bij mijn bed zitten en vroeg me hoe ik het had gevonden. Ik antwoordde dat ik het fijn en bijzonder vond, maar ook wel een beetje moeilijk. Ook om over die Duitse wegen te rijden die als oorlogswegen gebruikt zijn. Ze keek me aan met diezelfde ogen als mijn vader, pakte mijn hand en zei: ‘Ik begrijp het’. Zij heet Esra en Esra betekent ‘Gods hulp‘. Als ik straks kleinkinderen krijg dan zijn zij Duits. Daarmee maakt zij het kringetje rond.’

Luuk, Siep, Miko, Chi Wei en Amy van de Floralaanschoolin Eindhoven stellen zich voor aan Monne de Miranda. Monne is 87 jaar maar lijkt veel jonger. Het ijs is al snel gebroken tussen hem en de leerlingen. Hij vertelt dat hij net zo oud was als zij aan het eind van de oorlog. Monne de Miranda is geboren in Amsterdam en kwam op zijn vijfde naar Eindhoven. Daar woonde hij met zijn Joodse vader, zijn moeder en vier broers en zussen aan de Potgieterstraat.

Moesten jullie wel eens in de schuilkelder?
‘Als het luchtalarm afging, moest iedereen een schuilplaats zoeken. De meeste schuilplaatsen waren voor de militairen. De mensen thuis konden maar een ding doen, het veiligste plekje daar opzoeken. Dat was meestal onder de trap. Er waren ook een paar huizen met een kelder onder de woonkamer waar je kon schuilen. Aan het einde van de straat stond onze school, de Nutsschool. Die had ook een schuilkelder. Daar gingen mensen die daar in de buurt woonden dan schuilen. Voor ons was dat te ver en je had niet veel tijd als het alarm klonk. Er was ook niet heel veel plaats. Daarom gingen wij altijd onder de trap zitten.’

Hoe was het voor uw Joodse vader in de oorlog?
‘Van 1940 tot 1942 werkte hij bij Philips. Tot het bevel van de Duitsers kwam dat alle Nederlandse reserveofficieren, die naar huis waren gegaan bij het uitbreken van de oorlog, zich moesten melden. Mijn vader dus ook. Van 1942 tot 1944 waren ze krijgsgevangenen. Via het Rode kruis ontvingen we brieven; dan wist je hoe het met hem ging. Alleen het laatste jaar hoorden we niets meer en wisten we niet of hij nog leefde. Achteraf hoorden we dat hij helemaal tot in Rusland in een krijgsgevangenkamp is geweest. Aan het einde van de oorlog hebben de Duitsers de krijgsgevangenen vanuit Rusland naar Berlijn gebracht. Daar is mijn vader door de Russen bevrijd. Toen hij thuiskwam, was het groot feest. Veel krijgsgevangenen vertelden niet veel over wat ze meegemaakt hebben tijdens de oorlog. Dat vonden ze heel moeilijk. Ook ik heb weinig gehoord van mijn vader. Later heb ik nog een militair zakboekje van hem gevonden, met aantekeningen hoe de trektocht vanuit Berlijn was geweest.’

Hadden jullie onderduikers in huis?
‘Toen mijn vader gevangen zat, hadden we een Joodse meneer in huis. Dat was heel angstig, want de Duitsers zochten naar Joodse mensen om ze op te pakken. Ik vond het helemaal niet leuk dat die meneer bij ons in huis was. Hij rookte stinkende sigaren. Verder was het voor ons niet zo angstig, want hij wilde met niemand contact hebben. Hij wilde zich verborgen houden om te voorkomen dat hij opgepakt zou worden. Uiteindelijk is hij verraden. Waarschijnlijk is hij herkend door mensen die dat hebben doorgegeven aan de Duitsers. Toen zijn ze bij ons aan de deur gekomen en hebben ze hem weggehaald. Nou, dat was verschrikkelijk angstig. Je kon ze niet verstaan en ze gingen zo je hele huis door. Gelukkig kreeg zijn moeder geen straf.’

Herinnert u zich het bombardement van 19 september 1944?
‘Ja, Eindhoven was de dag daarvoor bevrijd door de Engelsen en Amerikanen. De Engelse soldaten moesten ook ergens overnachten en hun tanks moesten ergens staan. In parken of in brandgangen achter de huizen kookten ze hun eten op benzine-brandertjes. De Engelsen deelden chocoladerepen uit. Dat was leuk! En de ouders kregen sigaretten. Maar de volgende ochtend was het minder leuk. De legerauto’s met munitie waren ontploft. Het was een enorme ravage van brandende auto’s in het park. Wij vonden dat spannend en gingen de straat op. We vonden scherven en stukken van kogels en die hebben we bewaard als aandenken aan de oorlog. Net voor de bevrijding vlogen er ook V1’s over. Duitsers stuurden deze raketten richting Engeland. Soms ontploften ze en stortten ze neer, omdat de brandstof op was. Die stortten dan in Eindhoven links en rechts neer op de huizen. Dat was een hele ellende.’

Bent u ook iemand verloren in de oorlog?
‘Ja, mijn opa Salomon de Miranda, ook wel Monne genaamd. Hij was wethouder sociale zaken in Amsterdam. Toen de oorlog uitbrak, waren mijn ouders al naar Eindhoven verhuisd, omdat mijn vader bij Philips werk kon krijgen. Mijn opa woonde nog in Amsterdam. Hij was diamantbewerker en was ook bestuurder bij de diamantbewerkersbond. Mijn opa was dus een heel bekende Amsterdammer. Hij liep meer risico om door de Duitsers opgepakt te worden dan mijn vader, omdat hij in Amsterdam woonde. Hij is in 1942 gevangen genomen door de Duitsers en naar kamp Amersfoort gebracht en daar door Nederlandse bewakers vermoord.’

       

Luuk, Yuri en Joy van de Dongeschool in de Amsterdamse Rivierenbuurt ontmoeten Fred Dubiez op een zonnige dag middenin de coronacrisis. Het interview houden ze daarom niet op school maar op het nabijgelegen Merwedeplein, waar toevallig ook Anne Frank woonde voordat ze moest onderduiken. Meneer Dubiez zit op een bankje en de kinderen luisteren op geruime afstand van hem naar zijn verhaal.

Wat is uw eerste herinnering aan de oorlog?
‘Ik herinner me dat iedereen in de buurt papier en plakband tegen het raam ging plakken. Men was bang voor alle vliegtuigen die overvlogen en mogelijke bombardementen. Bij een bombardement zouden dichtgeplakte ramen veiliger zijn omdat het glas dan niet zover het huis in zou vliegen. Maar ja, of dat nou echt hielp? Veel bombardementen waren er trouwens niet in Amsterdam. Ja, wel bij Fokker bij Schiphol, daar is wel gebombardeerd, maar de stad is eigenlijk nauwelijks aangevallen. ‘s Nachts ben ik nog eens wakker gemaakt door mijn ouders om naar vuur van een neergeschoten bommenwerper te kijken. Die was op het Carlton Hotel gevallen bij de Munt, daar waar nu de Bloemenmarkt is. Je ziet het wel aan de bouw: op de hoek bij de Munt zijn de gebouwen veel moderner.’

Bent uzelf Joods?
‘Ik ben een zoon van een Joodse moeder. Wij waren, zoals je dat noemt, een gemengd gezin en dan heb je het makkelijker. Mijn moeder moest wel een gele ster dragen, maar ik hoefde dat niet. Ik ben gedoopt en ging naar een protestants-christelijke basisschool. Maar mijn moeders familie, tantes en zusters zijn omgekomen in concentratiekampen, behalve degenen die naar het buitenland zijn gevlucht. Mijn vader werkte gewoon door in de oorlog bij wat nu het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium heet en had het goed getroffen met zijn werk. Er was wel een Duitse opzichter, maar dat was een aardige man die nog wel eens wat wist te regelen voor hem. Zo kwam mijn vader een keer thuis met een zak aardappelen en hadden we weer wat te eten. Na de oorlog is deze opzichter nog wel eens langsgekomen om te praten, hij was niet zo’n nazi. Op een dag moest mijn vader op een formulier opgeven wat voor geloof wij hadden. Daaruit zou je kunnen opmaken dat mijn moeder Joods was. Toen zei de pachter tegen mijn vader: “Volgens mij vergis je je, jouw vrouw is toch ook gereformeerd?” en verscheurde het formulier. Mijn vader moest het opnieuw invullen en vanaf dat moment stonden we allemaal te boek als ‘gereformeerd’.’

Wat zijn de overeenkomsten tussen de huidige coronatijd en de oorlog?
‘Net als nu was je beperkt in wat je kon doen. Vooral in de Hongerwinter was er niet zoveel. Je kon reizen naar België, Duitsland, maar je was wel veel minder vrij. Omdat ik zo jong was, heb ik er niet zoveel last van gehad. We gingen nog wel naar Egmond aan Zee met de trein, naar een tante die daar een huisje had. Maar er werd toen ook veel minder gereisd. Alleen mensen met veel geld konden dat doen. We gingen wel gewoon naar school, alleen tijdens de Hongerwinter niet. Toen moesten we, net als jullie nu, thuisblijven. Maar ik kon wel spelen op straat. Haha, ik herinner me goed dat ik werd uitgenodigd door de slager om lof te komen eten. Maar dat vond ik helemaal niet lekker en at ik dus niet op. Nou, dan valt het dus wel mee, als ik zo kieskeurig kon zijn.’

Gerda Salomons Hetteling (82 jaar) ontvangt ons in haar gezellige flat in het Kalf. Ze vertelt ons, Luuk, Beau, Koot en Mats van het Zaanlands Lyceum over haar herinneringen aan de oorlog, toen haar vader ondergedoken zat omdat hij moest werken voor de Duitsers. Ze kan heel goed vertellen, en we vinden het allemaal erg boeiend om naar haar te luisteren.

Uw vader zat ondergedoken. Op een dag kwamen Duitsers het huis binnen om hem te zoeken. Wat voelde u allemaal en wat gebeurde er?
‘Mannen tussen de 18 en 40 jaar moesten werken voor de Duitsers. Veel mannen wilden dat niet, omdat je slecht behandeld werd en het was zwaar werk. Mijn vader was hiervoor ondergedoken. Ons huis had een puntdak en daar hadden we allemaal latjes geplaatst. Mijn vader zat achter die latjes. Op een dag kwamen er drie Duitsers naar binnen. Ik zag de angst in mijn moeders ogen, maar zelf was ik ook ontzettend bang dat mijn vader gevonden zou worden. Ze kneep in mijn hand van de angst. Ik durfde niks te zeggen van angst. Allebei bleven we stil. Mijn vader was gelukkig niet gevonden. De Duitsers zijn ook nooit meer teruggekomen om hem te zoeken.’

Hadden jullie genoeg kleding in de oorlog?
‘Mijn vader moest een rijbroek aan die hij heel lelijk vond en die heel warm was, maar er was niks anders. Ook ik moest kleding aan die ik helemaal niks vond, waar ik best boos om werd. Mijn tante kon heel goed naaien en ze had van een biljartlaken twee winterjassen genaaid en blauw geverfd. Allemaal omdat we simpelweg niks anders hadden. Het was zelfs zo koud, dat we met zijn allen in één bed gingen liggen en dan alle dekens er overheen deden om warm te blijven.’

Hadden jullie genoeg te eten?
‘In de laatste winter hadden we zo’n honger, dat mijn vader met een paar mannen een schaap van het weiland had gehaald. Ze stopten het beest in ons bootje en probeerde hem naar huis te brengen. Alleen dat ging niet zo makkelijk, want het beest moest een trap op en werkte totaal niet mee. Na veel moeite kregen ze het schaap bij ons thuis en hebben ze hem in onze kelder gestopt om hem te slachten, alleen het schaap was vreselijk bang en rende door de hele kelder. We hebben nog geprobeerd hem met zijn allen vast te houden, maar het lukte niet. Uiteindelijk hebben we hem maar vrijgelaten.’

Hoe was Bevrijdingsdag voor u?
‘Het was één groot feest. Bijna iedereen had wel een Nederlandse vlag op zijn of haar huis getekend. Alles wat versierd kon worden werd versierd. Er reden koetsen door de straat en ook tanks van de geallieerden. Die deelden allemaal snoepjes uit die wij niet kenden, zoals kauwgum en chocolade. Ik weet nog dat ik een paar verzetsmensen zag die een meisje op een stoel neerzetten en haar kaal begonnen te scheren, omdat ze verliefd was op een Duitser. Het feest ging wel weken onafgebroken door. Tijdens dat feest deden we allemaal spelletjes die tegenwoordig niet meer worden gedaan. Zoals hinkelen en andere oer-Hollandse spelletjes.’

Hoe zou u willen dat 100 jaar Bevrijding gevierd wordt?
‘Gewoon net als vroeger met dezelfde spelletjes, zodat kinderen van nu te weten krijgen wat we vroeger deden.’

 

Als Arthur, Yasper, Jonte en Luuk van de H.J. Piekschool aankomen, staat mevrouw van Veen al uitbundig zwaaiend op hen te wachten. Ze is erg nieuwsgierig naar de vragen van de kinderen, maar eerst koekjes en sap! Met oordelen over goed en fout in de oorlog is ze tijdens het vertellen voorzichtig. Het was in de oorlog vaak heel moeilijk om te weten wat goede keuzes waren, legt ze uit. “Met de kennis van nu is het makkelijk praten.”

Heeft u nog spullen uit de oorlog?
‘Daar moet ik wel even een doos voor openmaken. Ik heb namelijk nog de persoonsbewijzen van mijn ouders. Kinderen hoefden die niet te hebben, maar volwassenen moesten zich kunnen identificeren in die tijd. Er staan zelfs vingerafdrukken op en een pasfoto, want die dingen werden natuurlijk vervalst bij het leven. Weten jullie ook hoe het eruit zag als je Joods was? Dan stond er een hele grote J in. Als Joden dan nog met de tram gingen bijvoorbeeld, konden ze er onmiddellijk uitgehaald worden. Hier staan dus geen J’s in. Wij waren toevallig niet Joods en hebben allemaal de oorlog overleefd.
Ik heb ook nog een schriftje van de kleuterschool in de Herenstraat; die gebouwen staan er nu nog. Ik was toen vijf jaar. Kijk, jullie kunnen zien wat ik toen heb uitgespookt, knippen en plakken. M’n zus heeft geholpen, want ik was eigenlijk heel slordig. Ik was linkshandig, maar moest met rechts schrijven. Je kunt je voorstellen dat ik daarom geen mooi handschrift heb. Als je naar dat boekje kijkt, denk je, wat een zorgeloze tijd. Terwijl andere kinderen met hun ouders zijn weggevoerd in diezelfde tijd. Die leeftijdgenootjes waren helemaal niet onbezorgd aan het knippen, plakken en spelen. Met hen is het slecht afgelopen.’

Hoe heeft u het begin van de oorlog ervaren?
‘In 1940 werd Wageningen geëvacueerd. We zijn toen tien dagen weggeweest. Mijn jongste zusje lag in de wagen, mijn andere zusje van een jaar zat daar ook in. Ik was tweeënhalf en liep er met grote passen naast. Ik voelde me trots; de wagen was voor de kleintjes, ik was al ontzettend groot. Mijn herinneringen hiervan zijn maar flitsen, maar ik weet het nog hoor! Als het luchtalarm afging, gingen we met z’n allen naar de buren. Of zij kwamen bij ons in huis. Ik vond dat reuze gezellig! Ik herinner me ook dat we een keer vlak voor de tweede evacuatie hebben geschuild in een kelder op de hoek van de Lawickse Allee. De hele straat was daar, we lagen allemaal naast elkaar. Nou, wij vonden het leuk! Ik was natuurlijk nog klein. Voor kinderen die al ouder waren is het heel anders geweest.’

Hoe heeft u de tweede evacuatie beleefd?
‘Mijn ouders namen fietsen en nog wat andere spullen mee. We hadden geen idee hoelang het allemaal ging duren. In Veenendaal kregen we van het Rode Kruis allemaal een mok met pap, erg aardig maar wel vies. Bij de mensen die ons onderdak boden, hebben we mijn verjaardag gevierd. Mijn moeder had van die zakjes meegenomen om pudding van te maken. Fantastisch vond ik dat. We zijn verder gereisd naar Den Haag, naar mijn grootouders. Daar was de Hongerwinter al begonnen. Geen bakker had nog brood, er was nergens eten te krijgen. Het enige wat we konden doen was helemaal terug naar Veenendaal, te voet. Mijn vader duwde een handkar, waar ik met mijn zusjes onder een dikke deken zat. Mijn ouders hebben een topprestatie geleverd. Ze hadden beiden bevroren tenen, de nagels vielen eraf, maar we hebben het gehaald.’

Luuk, Sophie, Omaima en Magne stappen vanaf bassischool Het Wespennest in Amsterdam-Noord op de fiets richting Bertus Twiller. Het is maar 10 minuten fietsen dus ze kennen de buurt waar hij woont goed. Meneer Twiller wacht ze al op en zwaait vanachter zijn raam. Na een kort praatje gaan de kinderen zitten en stellen de vragen die ze op school hebben bedacht.

Wat heeft in de oorlog het meeste indruk op u gemaakt?
‘Dat er Joodse kinderen met hun ouders werden opgehaald en afgevoerd. Het waren mensen uit mijn buurt, ik woonde in de Gorontalostraat in Amsterdam-Oost, waar ik dagelijks mee optrok en zelfs mee in de klas zat. Dat was niet leuk, en het was ook niet leuk wat ze met deze mensen hebben gedaan. Ik heb ze daarna nooit meer gezien.’

Heeft u ook wel eens wat stiekem gedaan in de oorlog?
‘We haalden wel eens kolen tussen het spoor vandaan zodat we thuis de zelfgemaakte kachel weer warm konden stoken. Ook hebben een paar mannen uit mijn buurt van de Duitsers een paard gestolen en deze in onze keuken geslacht. Het beest werd in stukken gesneden en uitgedeeld aan anderen om op te eten. Een vrouw van de NSB-slager uit de buurt kwam erachter en wilde het verklikken. Mijn ooms zeiden toen dat als ze hen zou verraden ze, net als het paard, zou worden gevild. Omdat mijn ooms heel goed waren in hun vak als slachter, heeft ze dus maar niks gezegd…’

U bent nog als kind naar Groningen gestuurd omdat daar meer te eten was. Hoe vond u dat?
‘Het heeft wel indruk op me gemaakt want ik ben bijna een jaar van mijn broers en onze ouders weggeweest. En ik wist niet hoe het ze verging. Gelukkig kwam ik terecht bij een lief gezin. Mijn ouders en broers miste ik wel, maar er was daar beter te eten dan in Amsterdam. Mijn gastvader was zelfs kok! Ik had een gastbroertje en gastzusje, met wie ik op straat speelde. Grappig vond ik ook dat de wc buiten was, op een ingegraven emmer. Zou dit dezelfde emmer zijn geweest als die waar de aardappels in werden geschild…? Ze hebben goed voor mij gezorgd waardoor ik het fijn bij ze heb gehad. Toch was ik blij dat ik na de oorlog weer terug naar huis mocht.’

Mevrouw Assink was negen jaar toen de oorlog begon. Zij woonde toen aan de Veerstraat in Wageningen. Aan Luuk, Loïc, Ralph en Bart van de Van den Brinkschool in Wageningen vertelt ze over de nacht op de boot tijdens de eerste evacuatie en de dekens die hen redden tijdens de tweede keer dat ze moesten evacueren.

 Kunt u zich de eerste evacuatie herinneren?
‘Mijn vader werkte voor de gemeente en was verantwoordelijk voor de evacuatie van vijftig mensen bij ons in de buurt. Met deze groep gingen wij op 10 mei 1940 naar de haven, waar we op een rijnaken naar ons evacuatieadres werden gebracht. Met in totaal 450 mensen moesten we naar het ruim van het schip. Langs de wanden had je houten planken waar oude mensen op konden zitten. Maar de rest moest liggen of op de grond zitten. We hebben gelukkig maar één nacht in de boot gezeten. ‘s Nachts was het pikdonker, want er mocht geen licht aan om te voorkomen dat we door Duitse vliegtuigen werden ontdekt, en gebombardeerd.’

U was waarschijnlijk heel blij toen u weer naar huis kon?
‘Na een dag of negen konden we weer terug naar Wageningen. Iemand in de haven vertelde ons dat ons huis was afgebrand. Dat konden we niet geloven. Over de dijk liepen we richting huis, over de Veerstraat. Van de hele rij huizen stonden alleen nog maar geblakerde muren. Toen zijn we naar mijn oom en tante aan de Gerdastraat gegaan, maar die hadden ook zoveel schade, die konden ons er niet bij hebben.Een buurvrouw aan de overkant zei toen dat we bij haar konden komen. M’n ouders kregen er een kamer; wij kinderen sliepen op de grond. Na drie dagen konden we bij een ander gezin terecht. Het enige wat we terug hebben gevonden in de puinhoop, waren onze knikkers. Helemaal verkoold.’

Bent u ergens dankbaar voor?
‘Op 1 oktober 1944 heeft de gemeente het water afgesloten en moesten wij weer evacueren. Ik zal nooit vergeten dat mijn vader zei: “Iedereen, neem een deken mee!” We waren onder andere in Lunteren, Soest en Baarn. Toen de Hongerwinter begon, was er nauwelijks nog eten. Mijn broer zat toen al maanden in Varsen. Daar wilden we ook naar toe. Op 26 januari, heel vroeg in de ochtend, zijn we met een open vrachtauto van Baarn naar Slagharen gereden. Het was erg koud, die dekens hebben ons gered. Dat mijn vader zei die mee te nemen, ben ik nog dankbaar voor.’

 Hoe was de bevrijding voor u?
‘In die tijd was de hele familie verspreid. Mijn broertje en ik zaten bij een heel struise boerin. Ik word nu nog bang als ik aan haar denk. Ik voelde me daar heel erg eenzaam. In april 1945 was de bevrijding, maar we zaten heel ver van het dorp af. Daarom kreeg ik niks mee van de bevrijding, maar ook niet van de oorlog.We konden pas in juni terug naar Wageningen en toen begon voor mij eigenlijk pas de bevrijding. Op het moment dat we als gezin weer samen waren en ik weer gewone dingen, zoals knikkeren, kon doen.’

               

Op 18 maart fietsten Luuk, Max, Charlotte en Lieve van de Van den Brinkschool naar mevrouw Dikkie Bos. Haar kleinzoon was op bezoek om te helpen met de catering en natuurlijk ook om te luisteren naar zijn oma’s verhalen. De parkiet van mevrouw Bos liep opgewonden heen en weer in zijn kooi. Tijdens de oorlog woonde mevrouw Bos, toen 11 jaar, met haar ouders en jongere zus aan de Veerweg.

Hoe wist u dat de oorlog was begonnen?
‘Op verschillende manieren. Ten eerste was ons gezin bevriend met een Nederlandse militair, Anton. Hij wachtte bij ons in de buurt met een groep soldaten het moment af om te gaan vechten tegen de Duitsers. Elke dag kwam hij bij ons op de koffie. Toen hoorden we opeens, via een buurvrouw die hem was tegengekomen, dat het zo ver was: hij moest naar het front. Daar is hij gesneuveld. Later heeft zijn broer hem herbegraven op de Greb; dat was de juiste plek. Ook hoorde ik in mijn kamer het geluid van Duitse soldaten die over de dijk marcheerden richting de Greb: boem, boem boem! Ik wist zeker dat de oorlog was begonnen toen ik op een dag tegen mijn moeder zei: ik moet naar school, het is tijd. Maar toen moest ik thuis blijven, omdat het te gevaarlijk was.’

 Hoe was de eerste evacuatie kort daarna voor u?
‘Mijn vader moest helpen het vee te verplaatsen en mocht daardoor niet meteen mee op de boot. Mijn zus lag ziek op bed en die waren ze vergeten. Mijn moeder wilde daardoor niet weg. Later hoorden we dat ze met een wagen van het Rode Kruis naar een ziekenhuis in Nieuwpoort was gebracht. Op de boot hebben we nog gezwaaid naar een andere boot met opa en oma erin. Ik weet nog goed dat er een vrouw uit de buurt, die bij de NSB zat, op het dek stond te zwaaien naar de Duitse vliegtuigen. Die is toen naar beneden geslagen. Verder herinner ik me één gebeurtenis heel goed, daar heb ik later nog wel hard om gelachen. We moesten de hele tijd in het ruim blijven en daar dus ook allemaal onze behoefte doen in een ton, die vervolgens werd leeggegooid in de Rijn. Een keer viel de ton onderweg naar boven om en viel alle poep en plas over de mensen die daaronder lagen! Wij zijn die eerste keer trouwens in Groot-Ammers terecht gekomen bij een fabriek voor rioolbuizen. In die buizen kon je goed verstoppertje spelen.’

Waar ging u heen tijdens de evacuatie in 1944?
‘Eerst gingen we naar mijn tante in Bennekom. Van daaruit liepen we, met een kruiwagen vol spullen, langs Renswoude, Scherpenzeel en een slot in Zeist tot we in Bilthoven belandden. In het bijhuisje van een christelijke boer die met de Duitsers heulde. Men zei dat hij de beste boer van Bilthoven was. Maar wij kregen nooit te eten van hem. Ik moest, als oudste, naar de gaarkeuken om koolsoep te halen. Ik ben best vaak van de honger flauwgevallen in de rij. Die boer gaf zijn katten, die bij ons sliepen, zijn etensrestjes. Zodra hij weg was, aten wij snel de kattenbak leeg, best lekker. Ik heb zelfs gejat in de oorlog: een stukje spek van een mevrouw voor wie ik iets uit de kelder moest halen. Die honger zal ik niet vergeten. Toen mijn kleinzoon in Afghanistan gelegerd was, deed ik iedere week een schoenendoos met snoep en heel veel borrelnootjes op de post. Ik wilde niet dat hij honger zou hebben.’

             

 

Goed voorbereid, met alle vragen op zak, fietsen David, Toby, Chris en Luuk naar het verzorgingstehuis in Zaandam, waar ze naar de kamer van Elizabeth Goosensen worden gebracht. Hard praten is belangrijk want mevrouw Goosensen kan niet meer goed horen. Omdat ze zelf altijd juf is geweest, geniet ze zichtbaar van de kinderen om haar heen. Ze mogen zoveel vragen als ze willen. Een belangrijk motto dat ze tijdens het interview meerdere malen herhaalt: ‘Ik hoop dat jullie het nooit hoeven meemaken, maar als het toch gebeurt… wees een held, dapper en help en bescherm elkaar’.

Hoe begon de oorlog voor u?
‘Ik was 18 jaar en woonde samen met mijn ouders en broer in Koog aan de Zaan en ik had een vriend. Mijn vader had een winkel waar we textiel verkochten en de vader van mijn vriend was chef in de fabriek van Honig. Ik studeerde om lerares te worden op school in Amsterdam. En toen stond in de krant dat de Duitsers Nederland wilden binnenvallen. Dit was moeilijk om te snappen, omdat we geen ruzie hadden. We hoopten dat ze in Nederland het Duitse leger zouden wegjagen maar dat lukte niet, dat was verschrikkelijk. Tijdens de oorlog waren er in de Zaanstreek geen gevechten zoals in andere delen van Nederland, maar we hebben wel op veel andere manieren gemerkt dat het oorlog was.’

Moesten mensen die u kende onderduiken?
‘Mijn vriend en broer moesten 5 jaar onderduiken om niet te worden opgepakt. Ze wilden niet voor de Duitsers werken. Ik had daar als meisje geen last van en ging nog naar school of was thuis. Mijn vriend heeft zich de hele oorlog van plek naar plek verplaatst. We hadden geen contact omdat we geen brieven konden schrijven aan elkaar, dat was te gevaarlijk. Hij werkte op het land bij boeren in Noord-Holland en ook op boomkwekerijen rondom Den Haag. Heel af en toe kreeg ik een briefje met een andere naam, waardoor ik toch wist waar hij was. Mijn broer was soms thuis en hij had een schuilplaats achter het huis. Daar stond een oude kleuterschool. Door over het hek van de tuin te klimmen en door een slootje te lopen, kon hij in een gangetje komen onder het schoolgebouw. Dit was een plek waar de Duitsers hem niet konden vinden. Wij hebben zelf ook onderduikers in huis gehad. We hadden een groot huis met veel hoekjes. Gelukkig is er bij ons nooit iemand gevonden. Dat ze mijn vriend, broer en de onderduikers nooit hebben gevonden, voelde als een soort overwinning.’

Was u boos of bang in de oorlog?
‘We waren boos op de Duitsers omdat ze ons land waren binnengevallen, maar ook omdat ze hele nare dingen deden. Ik zat een keer in Amsterdam in de tram toen de Duitsers binnenkwamen, en de Joden naar voren duwden. Ze waren aan het gillen en schreeuwen en dat was heel erg om te zien. Als er razzia’s in Amsterdam waren, moest je wachten en schuilen tot het veilig was, ze pakten alles van je af. Bang ben ik niet geweest. Ik was wel heel voorzichtig. Je wist nooit wie je kon vertrouwen, er waren ook verraders. Tijdens de Hongerwinter ging ik op mijn fiets richting Noord-Holland om tarwe te halen. Mijn moeder had de koffiemachine goed schoongemaakt zodat ze het tarwe tot meel kon vermalen zodat we brood konden bakken. Je kon toen niet alles kopen omdat het op de bon was. Tijdens de lange fietstocht moest ik continue voorzichtig zijn dat ik geen Duitsers tegenkwam die je fiets en al je spullen afpakten. Onderweg werd ik gewaarschuwd door anderen als er Duitsers stonden en dan nam ik een zijweg. Dat was wel spannend, want ik moest dan maar zien hoe ik weer thuis kwam. Mijn moeder was heel ongerust. Ik had een hele goede fiets en gelukkig is hij tijdens de hele oorlog nooit afgepakt.’

Hoe was het na de oorlog?
‘Na de bevrijding waren we heel blij en hebben we gedanst en hard gejuicht tot we schor waren. Mijn vriend kwam ook plotseling weer tevoorschijn. We moesten nog wel voorzichtig zijn want er waren nog Duitsers in de buurt die wraak wilden nemen. Na de oorlog zijn we getrouwd en ik ben lerares geworden op een school. En school is belangrijk want doordat ik Duits had geleerd kon ik de Duitsers verstaan terwijl ik deed alsof dat niet zo was. Maar ik heb altijd een hekel aan de Duitse taal gehouden. Gelukkig zijn de boosheid en haat wel verdwenen. Laten we hopen dat de regering goed oplet en het nooit meer zo ver komt en jullie geen oorlog hoeven mee te maken.’

      

Ik ben Luuk en ik interviewde Loes Kuijkens. Zij woonde in de Borgerstraat en was zes jaar toen de oorlog begon. Hoewel ze erg jong was wist ze heel goed wat oorlog inhield. Ze hoorde luchtalarmen en geweerschoten. Loes, die enig kind was, heeft ook honger geleden. In het poëziealbum dat ze bijhield, schreef een vriendinnetje een mooi gedicht over het leven tijdens de Hongerwinter.

Wanneer wist u dat het oorlog was?
“Ik was zes jaar toen de oorlog begon en dan gaat het natuurlijk nog een beetje langs je heen. Maar naarmate ik ouder werd en het luchtalarm kwam, merkte ik wel dat er oorlog heerste. Als er was geschoten, lagen er overal granaatscherven op straat. Samen met de andere kinderen gingen we deze zoeken, want dat vonden we spannend. Wanneer de vliegtuigen van de Engelsen, wij noemden ze Tommies, met hun brommend geluid overvlogen, gingen de zoeklichten van de Duitsers aan. Het waren erg felle lampen waarmee ze de Engelse vliegtuigen zochten om deze neer te schieten. Ik werd dan heel bang. We stonden dan wel eens in de tuin van de buurvrouw, tante Alie. Zij zei altijd dat we niet bang moesten zijn, maar dat waren we toch.”

Wat deed uw moeder als er geen eten meer was?
“We moesten dan naar de gaarkeuken. waar we bijvoorbeeld schillensoep mee kregen. We hebben ook suikerbieten en bloembollen gegeten. De suikerbieten vond ik wel meevallen. Mijn moeder maakte daar soms stroop van. Maar de bloembollen waren echt niet lekker. Toen ik nog heel jong was, ging ik wel eens samen met mijn moeder eten halen bij de boeren in Sloten. We namen dan mijn poppenwagen mee, want die had een dubbele bodem en daar legden we dan flessen melk in. Bij de in- en uitgangen van de stad stonden de Duitsers. Als ze het eten zagen, moest je alles inleveren. We kochten ook eten op de bon. Mijn vriendin heeft hier nog een mooi gedichtje over geschreven in mijn poëziealbum. Daar heeft ze bonnen bijgeplakt die ze niet meer kon gebruiken. Na de bevrijding was de honger ook niet meteen voorbij. Nog lange tijd moesten we eten op de bon kopen. Toen ik voor het eerst weer een witte boterham met roomboter kreeg, smaakte dat net zo heerlijk als een taartje.”

Kende u iemand die voor de Duitsers was?
“Onze overburen waren NSB’ers. Die man hoorde bij de Grüne Polizei. Op ‘Dolle Dinsdag’ sloegen ze met hun zes kinderen op de vlucht, omdat ze dachten dat Duitsland al was gecapituleerd. Toen zij vluchtten, sloegen de vrouwen in onze straat, onder wie mijn moeder, op potten en pannen en joelden ze hen uit. Maar het was nog geen capitulatie, dus kwamen ze weer terug. Ik vond dat heel eng, want die man was erg boos. De trein waarmee ze probeerde te vluchten was namelijk beschoten en zijn zoontje was gestorven. Die man was door het dolle heen en stond met zijn geweer in de deuropening. We waren zo bang dat hij ging schieten of ons ging aangeven omdat we hem hadden uitgejoeld. Maar dat heeft hij gelukkig niet gedaan.”