Bobbie, Pepijn, Louise en Olivia van de Bos en Vaartschool hebben lol als ze bij mevrouw van Wieringen- Van Genderingen de traplift mogen uitproberen. Indruk maken ook de krantjes die mevrouw van Wieringen maakte tijdens de onderduik.

Hoe oud was u toen de oorlog begon?
‘Ik was 8 jaar toen de oorlog begon. We zijn niet Joods opgevoed. De enige Joodse vriendin die ik had was Ruth, zij was gevlucht uit Duitsland na de Kristallnacht en logeerde bij een vriendin van mijn moeder. Kort daarna moest Ruth naar het kamp Westerbork. Ik ben met mijn moeder bij haar op bezoek gegaan voor haar verjaardag! We hadden cadeautjes mee. We konden er daarna gewoon uitlopen. Toen we weggingen, moest ik huilen. Ik vond het zo zielig voor Ruth dat ze daar zat. Er kwamen steeds meer anti-Joodse maatregelen, we mochten niets meer. Ik kreeg een ster en dat vond ik verschrikkelijk. Ik droeg mijn schooltas er overheen. Ik mocht niet meer met de trein, niet meer naar mijn eigen school. We moesten ons huis uit en al onze spullen werden ingenomen. Eén pop had ik nog, Lijsje en die heb ik altijd bij me gehouden.’

Wanneer bent u gaan onderduiken?
‘Mijn moeder had contact met het verzet. Ze werd opgenomen in het ziekenhuis en werd door pillen expres ziek gehouden. Dan werd ze niet opgeroepen voor de kampen. Wij mochten de hele dag bij haar blijven. Op een dag was er een razzia in het ziekenhuis. De zusters brachten ons door de achtertuin van het ziekenhuis naar een adres. ‘We gaan onderduiken’ vertelde mijn moeder. Een zwarte begrafeniskoets haalde ons op en bracht ons naar Bussum.
We kwamen bij de familie Brouwer in een heel klein huisje. Ze waren heel arm en meneer Brouwer werkte als kolensjouwer. Ze hadden twee zoons van ongeveer mijn leeftijd, Piet en Joop. We zouden maar twee nachten blijven, maar het liep anders: we hebben twee jaar en negen maanden bij hen ondergedoken gezeten. Al die tijd hebben die zoons hun mond gehouden. Dat was heel knap. Het was levensgevaarlijk voor de familie Brouwer om ons in huis te nemen. Het was voor mij een totaal andere wereld. Er was geen kraan of wc. We moesten op de poepdoos. Er waren in dat kleine huisje geen bedden. Mijn moeder had een smal matras en ik sliep bij haar.’

Wat deed u de hele dag?
‘Je moest je altijd snel kunnen verstoppen en geen sporen achter laten. Alles snel wegbergen, ik kon dus moeilijk met poppen spelen. Tijdens de onderduik deden we schoolwerk. Met mijn vriendinnetje Nicky had ik afgesproken dat we samen naar het stedelijk gymnasium zouden gaan. Nicky ging verder op onze school en gaf het huiswerk mee, via het verzet. Ze namen ook brieven mee, en verstopten die in hun sok. We deden spelletjes als monopoly. Ik wilde graag een eigen kamertje, dus ging ik onder tafel zitten met het tafelkleed erover en dat was dan mijn kamer. We maakten ook kranten, die heb ik nog. ‘de grote Sof’ heette die krant. We maakten familieberichten en schreven verhaaltjes. We hadden schuilnamen: Mijn zus heette Kachelpijp en ik J. van Moeder.’

Was u bang?
‘Als er ‘s nachts huiszoeking was, sprongen mijn moeder en ik in de kast en deed een van de zoons alsof hij in dat bed sliep. Mijn moeder stond rechtop en ik moest tegen haar aanstaan met onze buiken tegen elkaar. Het was zo eng, je mocht geen geluid maken.
Soms moesten we ons ook aankleden en bij het raam gaan staan, dan konden we snel naar buiten vluchten. Dat is ook wel eens gebeurd. We werden gewaarschuwd door meneer van Noord. Hij zat bij de politie en hij waarschuwde meneer Brouwer wanneer er een razzia kwam. Meneer van Noord is verraden en gemarteld, maar hij heeft nooit ons adres genoemd.’

Hoe heeft u de bevrijding gevierd?
‘De bevrijding was een rare dag. Ten eerste ging ik weer naar buiten en ik kon niet praten; ik had bijna drie jaar gefluisterd. Buiten zakte ik in elkaar. Mijn spieren waren verslapt, ik kon helemaal niet meer staan of bewegen. Ik heb echt opnieuw moeten leren lopen. Met een klein koetsje zijn wij mijn opa en oma gaan halen in Soest. Dat was een heel gedoe want die zaten bij foute mensen ondergedoken. Die wilden zich indekken dat ze goed waren geweest, terwijl hun zoon bij de SS zat. Na de oorlog ben ik toegelaten tot het Stedelijk Gymnasium. Ik was zo blij! Op school sprak je niet over wat je in de oorlog had meegemaakt. Iedereen had zijn verhaal. Er waren ook kinderen in de klas waarvan de ouders NSB’er waren. Je praatte er niet over. Eigenlijk heb ik er nooit over gepraat. Mijn beste vriendin weet pas sinds een paar jaar wat ik in de oorlog heb meegemaakt. Zo ging dat.’

 

 

Toen de oorlog begon woonde Gerda Schipper in de Rozenhagestraat 40 en ze zat op de Kuyperschool. Dat is nu de Willem van Oranjeschool. Ze had een oudere broer van 15 en een jongere broer van 7 jaar. ‘Ik was even oud als jullie nu zijn’ vertelt ze. James, Koen en Janna van de Bos en Vaartschool zitten bij haar aan tafel en zijn nieuwsgierig naar haar verhaal.

Kunt u zich de eerste dag van de oorlog nog herinneren?
‘Ik weet het nog precies. We zaten in de tuin, het was 10 mei 1940 toen we de vliegtuigen hoorden. Mijn moeder riep: ‘Naar Binnen! Naar Binnen!’  De dag erna was ik jarig en werd ik 12 jaar. Dan begrijp je al een heleboel. We zagen de Duitse soldaten Haarlem binnen marcheren. Het was allemaal heel strak georganiseerd, echt gedrilde mensen. We gingen nog maar halve dagen naar school omdat in ons gebouw Duitse soldaten waren gestationeerd. Toen moesten we een ander gebouw delen met de katholieke school.

Ik speelde vaak met mijn overbuurmeisje Meta ten Brink. Op een dag was de hele familie meegenomen. Het was vreselijk, het waren hele aardige mensen. Haar moeder was ook zo lief. Mijn moeder troostte mij, want ik begreep niet waarom ze weg moesten. Ze waren Joods’.

Hoe kwam u aan eten?
‘Het eten werd slechter en slechter. Er was niets meer. Ik haalde waterige soep bij de gaarkeuken aan de Paul Krugerkade. We verlichtten de kamer met een fiets met dynamo, dan moest je trappen. Het was altijd koud. In de woonkamer stond een kacheltje met een pijp. Daarop zetten we een noodkacheltje, zo groot als een blik, om we eten op te warmen. Dat kacheltje stookten we met zaagsel. Vlakbij was een houthandel en ik mocht drie keer per week een zakje zaagsel opvegen. Uren stond ik in de rij bij het Krom, daar kreeg ik weleens een kooltje of een bietje. Ik voelde me zo rijk als ik met iets thuiskwam.

We hadden geen schoenen. Ik had een houten zool en in de Spaarnwoudestraat was een winkel waar je petroleumpitten kon krijgen. Die spande ik dwars over die houten zool en zetten ze vast met koperen spijkers aan de zijkant. Dat waren mijn schoenen.
We woonden naast een kruidenierswinkel. De buurman verkocht brood, dat hij haalde hij aan de Lange Margarethastraat, vlakbij de Hema. Maar met alle razzia’s durfde hij niet meer naar buiten. Toen moest ik van mijn moeder het brood halen, verstopt in een grote mand. Het was wel spannend want je kon zo overvallen worden. Ik was wel trots dat ik iets kon doen. Als dank kreeg ik op zaterdag een half broodje. Mijn moeder was zo blij als een hond met twee staarten!’

Wat was het spannendste dat u heeft meegemaakt?
‘De Sinterklaasrazzia, dat was heel eng. Mijn broer was inmiddels 18 en was ondergedoken. De soldaten kwamen bij ons thuis om mijn broer te halen. Ik vond het zo eng, en dat terwijl mijn broer niet eens thuis was. Ik zweette peentjes! Ze liepen door de kamer en die soldaat stak zo zijn bajonet door de matras. Stel je voor dat mijn broer zich onder het bed had verstopt, dan had hij dat niet overleefd. De buurjongens werden meegenomen, die heb ik nooit meer gezien…Toen alles voorbij was, kwam die mevrouw waar mijn broer was ondergedoken langs met de verlossende woorden, “Jan is er nog hoor”.
De bevrijding heb ik uitgebreid gevierd. De Canadezen kwamen met jeeps over de Jansweg. Ik sprong erop en ben helemaal meegereden tot de Jan Gijzenkade. Ik kreeg chocolade. Na de oorlog ging ik weer naar school, naar het ECL.’

 

Als verrassing zette Gerda de Jongh een grote picknickmand klaar vol snoep en pakjes drinken. Dat hadden Emma, Livia, Karel en Levi van de Bos en Vaartschool niet verwacht. Het interview kon beginnen.

Hoe oud was u toen de oorlog begon?
‘Ik was 6 jaar toen de oorlog uitbrak en de jongste van 7 kinderen. We woonden aan de Kleverlaan 113 en zat op de Tetterodeschool. Mijn vader was scheepsbouw technisch ingenieur en werkte als leraar op de HTS.
Mijn vader maakte een groot zeiljacht, een platbodem, waar we met de hele familie op konden slapen. In de zomer van 1939 zijn we nog op en neer naar Londen gevaren! Een maand later brak de oorlog uit. Als we op dat moment nog in Engeland waren geweest, was mijn leven totaal anders verlopen.

Al heel vroeg had mijn vader door dat Haarlem geen veilige stad was. Op 6 mei 1941 werd zijn collega, meneer Potma opgepakt en naar Dachau gestuurd. Mijn vader probeerde ergens anders werk te krijgen. Hij kon terecht in Dordrecht, waar hij was opgegroeid. We verhuisden naar de Singel in Dordrecht. Ik ging naar een andere school en maakte nieuwe vriendinnen. We hadden het best goed, want we hadden een bootje en daarmee kon mijn vader spullen vervoeren en ruilen. Hij kende de kooikers, de eendenhoeders in de Biesbosch. We hadden een huishoudster, ze kwam uit Den Haag en was Joods. Ze heette Hetty Katan.’

Heeft u ook iets spannends meegemaakt?
‘In oktober 1944 was er een bomalarm. Mijn zussen hadden net een lekker brood gebakken en we zouden aan tafel gaan. Mijn zussen en ik doken met mijn moeder de kelder in. Het huis schudde… Er hingen dode eenden in de kelder en je zag die koppies heen en weer gaan. Er waren enorme dreunen, de deurbel bleef maar klingelen en de granieten vloer golfde omhoog. Toen we boven kwamen lag er een dikke laag stof op de tafel en het verse brood. En het hele achterhuis was weggeslagen. Het was een wonder dat we het hadden overleefd!
Voor en achter het huis lagen blindgangers. We hebben de kraters ervan dichtgegooid met zand. Levensgevaarlijk, dat hadden we nooit mogen doen.’

Waar moest u toen heen?
‘We gingen op de boot wonen in de haven van Hoge Zwaluwe. De boot heette De Bruinvis. Mijn vader schilderde de boot zwart, zodat ie minder opviel. In 1943 gaf mijn vader nog les in Dordrecht. Hij zei tegen de jongens: “Jullie moeten niet meer naar school komen, dat is niet veilig. Jullie kunnen worden opgepakt bij een razzia en dan moeten jullie naar Duitsland.” Eén van die jongens was de zoon van de schooldirecteur, hij was NSB’er. Mijn vader werd ontslagen, maar met behoud van salaris! Dus toen hij zich op zijn verzetszaken toeleggen. In de Biesbosch waren veel crossings van gestrande Engelse piloten. We woonden op de boot met zeven slaapkamers, en soms sliepen er piloten.

Toen werd eindelijk het zuiden bevrijd. Wij lagen met de boot bij de Vischplaat bij Hoge Zwaluwe. Dat was niet ver van het bevrijdde deel van Nederland.In die tijd was er nog een groot verschil tussen eb en vloed. Met een beetje geluk konden we met de boot over de krib varen. Dat is gelukt in een nacht in november 1944. Zo hebben we onszelf bevrijd! Het was wel heel spannend want onderweg werden we beschoten vanaf de Moerdijkbrug.

We woonden in Breda en gingen daar ook naar school. Daar heb ik het Poolse volkslied geleerd, want de Polen hebben Breda bevrijd. Nog steeds kan ik dat meezingen. In 1946 keerden we weer terug, we gingen in Heemstede wonen en ik ging naar de HBS, waar nu de Raaks is.

 

 

An Nibbering woont in een huis uit de jaren ’30 met de originele kleuren van het houtwerk en de oorspronkelijke tegels in de gang. Fedde, Otto, Fenna en Charlie van de Bos en Vaartschool interviewen haar over de oorlog en mevrouw Nibbering verrast ze met een film op haar computer.

Kan u zich het begin van de oorlog herinneren?
‘Ik was 8 jaar toe de oorlog uitbrak. We woonden in IJmuiden, mijn ouders hadden een kruidenierszaak met tabak. Ik was de oudste van 6 kinderen. Ik kan mij nog heel goed herinneren dat ik van school kwam met mijn jongere broertje Kees. Opeens gingen de sirenes. We hadden geleerd dat we dan naar binnen moesten, maar we konden nergens schuilen. We stonden met de rug tegen de muur in een portiek in de Kanaalstraat en zagen scherpe dingen voorbijschieten. Bij de tweede sirene was het weer veilig. We zagen een granaatscherf liggen, ik pakte hem op maar hij was gloeiendheet.

Bij ons in de straat woonde een meisje, Mona. We waren even oud en speelde samen. Op een ochtend, ze zaten aan het ontbijt, werd de hele familie opgepakt en meegenomen. Ze waren weg, en wij begrepen het niet. Na dagen keken we bij hun door het raam, was het brood dat nog op tafel lag beschimmeld en er liepen mieren.

Het werd te gevaarlijk in IJmuiden en we moesten verhuizen naar Haarlem. Mijn ouders openden een winkel aan de Timorstraat 81.’

Kan u zich de hongerwinter herinneren?
‘De hongerwinter kan ik mij goed herinneren. Het was moeilijk om aan eten te komen. Ik moest het halen bij de gaarkeuken. Gelukkig had mijn vader in de schuur nog de hele voorraad tabak uit IJmuiden. Samen met dokter Spijer, dokter Bleeker, meneer Mooren, Dominee Loots, de kapelaan en de bakker in Spaarndam, verzamelde hij voedsel. Ze ruilden de tabak voor groenten en aardappelen. Het klinkt raar maar de tabak van mijn vader heeft ook mensen gered.

Zo ontstond de Kinderkeuken. Elke week kwamen 25 kinderen eten bij ons in de winkel. Wij mochten er niet bij zijn en zaten dan in de woonkamer. Er kwamen kinderen uit de buurt, vijf via de kerk, drie via de Lidwinaschool en via via nog meer. In grote wasketels werden aardappelen gekookt. Wie een broertje of zusje had kreeg twee dik belegde boterhammen mee. Tot het einde van de oorlog lukte het om het eten te verzamelen. Vlak na de bevrijding, kwamen de kinderen nog één keer. Dat is gefilmd.’

Hoe heeft u de bevrijding gevierd?
‘De bevrijding was fantastisch! We hingen de vlaggen uit. Ik kreeg een bevrijdingsrokje van de overbuurvrouw. Ze had het zelfgemaakt van lapjes. Daar was ik zo blij mee! Ik heb het nog. Er staat op: 5 mei 1945

Jaap de Vos was 9 jaar toen de oorlog begon. Hij heeft eerder meegedaan met Oorlog in mijn Buurt. ‘De kinderen stellen goede vragen, het is belangrijk om de verhalen door te geven.’

Kunt u zich het begin van de oorlog herinneren?
‘Op 10 mei vlogen de Duitse vliegtuigen over. Het was een mooie heldere dag. Het was een luchtgevecht en ik wist meteen dat het oorlog was. Het was spannend maar ook om bang van te worden. Het was een angstige tijd. Je moest het huis verduisteren. Iedere avond zetten we een hor met zwarte doeken voor de ramen. Dat was voor je eigen veiligheid, want als ze licht zagen konden ze op je schieten. Mijn vader verstopte mijn nieuwe fiets en de radio in de kruipruimte onder de vloer. Als ik naar bed ging legde ik kleren naast m’n bed zodat ik ze snel kon aantrekken en weg kon rennen. Zo gingen we slapen, iedere dag. Wij waren bang voor de Duitsers, maar de Duitsers waren ook bang voor ons. Zij waren bang voor de ondergrondse.

Bij ons in de straat op nr. 50 woonde een ouder echtpaar, zij waren Joods. Zij moesten zich melden voor de werkkampen. Ik heb gezien dat ze met hun koffertje klaarstonden voor het huis en dat ze werden opgehaald. Daarna woonde in hun huis een NSB’er met drie kinderen. Daar ging je niet mee om. Die kinderen zaten op een Duitse school op het Bolwerk. Met steentjes gooiden we een keer de ruiten in. Snel renden we weg, maar mijn broertje werd gepakt en een tijdje vastgehouden. Mijn moeder is naar de politie gegaan en heeft mijn broer vrij gekregen. Mijn vader kon het niet want dan was hij bang dat hij te werk werd gesteld in Duitsland.’

Heeft u ook iets spannends meegemaakt?
‘Op het Kleverpark woonde een drukker die in het achterkamertje een stencilmachine had. Twee keer in de week haalde ik er verboden krantjes “Het laatste Nieuws”. Het waren pakketjes van 20 stuks. Ik stopte ze onder mijn jas en bracht ze rond bij bepaalde adressen. De dochter van de drukker bracht zelf ook krantjes onder het matrasje van haar poppenwagen. Zo hadden de Duitsers niet door dat kinderen ook meehielpen.’

Was u bang om gepakt te worden?
‘Als ik gepakt zou worden dan moest ik zeggen dat ik de krantjes net op straat had gevonden. Ik mocht absoluut niet zeggen waar ik ze vandaan had. Je mocht niemand iets vertellen, ook niet aan mensen die je vertrouwde.

Ik zat op het ECL en ik liep van school naar huis over de Dreef en het Houtplein. Op een dag waren op de Dreef mensen doodgeschoten, daar waar nu het monument is. Wie toevallig voorbijliep, was verplicht om ernaar te kijken. Verschrikkelijk. Ik kwam net uit school, gelukkig was ik wat later, maar die mensen lagen er nog. Ik ben snel doorgelopen.

De hele oorlog heb je het gevoel van angst. Zo was het. Daarnaast heb je door de honger altijd maagpijn. Met de bevrijding waren er vliegtuigen met voedseldroppings, we kregen heerlijk wit brood. Van de Canadezen kregen we grote vierkante blikken scheepsbeschuit. Van al die leeggegeten blikken maakten we een vlot, en daarmee voeren we over de Kloppersingel. Zo heb ik de bevrijding gevierd.’

Nel Visser is 96 jaar. Ze woont nog steeds in het huis aan Van der Meerstraat 30 waar ze in 1942 is gaan wonen. Ze groeide op in een gezin met negen kinderen. Haar vader werkte als scheepsbouwer aan het Spaarne.

Hoe oud was u toen de oorlog begon?
‘Ik was 18 toen de oorlog begon, ik zat niet meer op school en werkte op kantoor bij een groothandel in koek en snoepwaren, cacao koffie en thee. Op een gewone kantoordag waren er twee Duitse vliegtuigen boven de stad oefeningen aan het doen, in schijnaanvallen. Het ging mis en ze botsten op elkaar. De piloot wist uit het toestel te springen en kwam met de parachute naar beneden vlak voor het raam waar ik zat te werken. Hij landde precies op het hek in de voortuin! Binnen een mum van tijd kwam er een Duitse auto de Kloppersingel voorrijden en nam hem mee.’

Heeft u ook onderduikers gekend?
‘We hebben een onderduiker in huis gehad. Dat was Ton Drenth, we hadden hem voor de oorlog leren kennen op vakantie. Hij was opgepakt, maar wist te ontsnappen en is gevlucht. Stond hij opeens bij ons voor de deur. Hij heeft een paar weken gelogeerd, maar hij werd waarschijnlijk verraden. Op een dag lag er een geheimzinnig briefje in de bus: “de TDR zo spoedig mogelijk Haarlem verlaten. De goede politie” Snel is hij toen weer vertrokken, ze hebben hem nooit te pakken gekregen.’

Mijn zus zat in het verzet maar daar ben ik pas veel later achter gekomen, toen ze een onderscheiding kreeg. Ze sprak nooit over de oorlog. Ze heeft veel meegemaakt. Ik weet nog wel die keer dat ze overstuur thuiskwam. Ze was op de Dreef, alle mensen die daar op dat moment waren moesten toekijken hoe 15 mannen werden doodgeschoten. Het enige wat ze kon uitbrengen was ’Die ene leefde nog!’’

Kwamen er ook Duitse soldaten bij u thuis?
‘De soldaten kwamen langs om dekens te vorderen. Mijn zoon Cas was nog een baby en lag in de box. Op de bodem had ik twee dekens neergelegd, waar mijn zoontje op kon liggen. De soldaat wilde weten of ik getrouwd was en daarom liep ik naar boven om het trouwboekje te halen. Ik dacht, ‘die dekens ben ik kwijt’ maar toen ik beneden kwam zag ik de soldaat op de grond naast de box zitten. Hij huilde, ‘Thuis heb ik ook een baby’ zei hij. Hij is weggegaan en heeft geen dekens ingenomen.

Op het werk werden eerst de auto’s gevorderd en later moesten ook de paarden worden ingeleverd. We verstopten het paard bij ons in de achtertuin. Er was een grote schuur, achter de konijnenhokken. Het beest bonkte weleens tegen de muur en brieste. Na de bevrijding kwam de achterbuurman “Hadden jullie nou een heuselijk paard in de tuin?” Hij had het dus wel in de gaten gehad, maar heeft het nooit verraden.’

Hoe heeft u de bevrijding gevierd?
‘Ik was thuis met mijn pasgeboren baby. Aan de overkant op nummer 15 woonde meneer en mevrouw Breuker. Zij was Joods en hij niet. Zij was ondergedoken in Amsterdam, maar is zonder dat iemand het wist is ze weer teruggekeerd naar huis. Bij de bevrijding kan ik me nog goed herinneren, ze kwam ze heel schuchter en voorzichtig de straat op. Ze vertrouwde het nog niet. Ze heeft twee jaar in haar eigen huis ondergedoken gezeten!’

 

 

 

 

Henk Kasper was zes jaar toen de oorlog begon en hij woonde op de Klarenbeekstraat 49 rd. Zijn broer en zus waren 12 en 13 jaar ouder. Meneer Kasper is eerder geïnterviewd door Oorlog in mijn Buurt, ‘Ik vind het leuk om met de kinderen in gesprek te gaan, en de verhalen door te geven.’

Wanneer begon voor u de oorlog?
‘Ik had nog geen idee want ik was pas zes jaar, dan weet je niet wat oorlog is. Mijn vader hoorde bij de eerste Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Hij is gered, dus voor ons liep het goed af. Hij werkte op het schip “Simon Bolivar”. In 1939 raakte het schip een mijn en verging voor de Engelse kust. Er waren honderden doden, waaronder veel gezinnen met kinderen. Uren heeft mijn vader in de olie op zee gelegen, voordat hij werd gered. We haalden hem op van station Haarlem. Ik herinner me nog zo goed die geur, hij rook nog steeds naar olie.’

Hoe kwam u aan eten?
‘We hadden het thuis redelijk goed, we konden met moeite aan eten komen en ook ruilen. We hadden het geluk dat de verloofde van mijn zus op de boerderij tegenover het stadhuis van Bloemendaal woonde. Daar was meer te halen dan hier in de stad. Ze hadden een koe verstopt in de holte van de hooiberg. De koe werd geslacht en de grote stukken vlees moesten worden verwerkt. Als kleine jongen van acht jaar kreeg ik de opdracht het vlees te halen. We verstopten het in een poppenwagentje en bovenop legden we kreupelhout. Bij de Randweg waren roadblocks, wachtposten bekeken wie de stad in- en uitging. Kinderen mochten doorlopen, ik voelde me groot dat ik dit mocht doen. De derde keer ging het bijna mis. Ik mocht niet doorlopen bij de wachtpost. Ik keerde om en ben toen omgelopen via de Zijlweg. Zo kwam ik toch nog met het vlees thuis. Ik ben met mijn zwager een keer aangehouden bij de Korte Zijlweg. Duitse soldaten wilden onze fiets vorderen. Mijn zwager was een grote man en protesteerde. Het werd ruzie en er werd zelfs geschoten. Ik had een melkbus in mijn handen en de kogel schoot zo door die bus. De melk stroomde het kogelgat uit. Snel stopte ik mijn duim erin om de melk te redden. Uiteindelijk mochten we de fiets houden.’

Was u wel eens bang?
‘Ik kan me de razzia in de straat ook goed herinneren. De overbuurman werd meegenomen. Mijn vader en mijn broer verstopten zich. Later is mijn broer naar Limburg gegaan en heeft daar ondergedoken gezeten.
Fake Krist woonde op de hoek bij Van Oosten de Bruijnstraat, daar mocht ik nooit spelen van mijn moeder. Iedereen haatte die man, hij was een verrader. Hij is door het verzet neergeschoten. Ik heb hem dood op de Leidsevaart zien liggen. Er volgde een vreselijke represaille. Er werden onschuldige mensen bij de Bavo neergeschoten en huizen in de fik gestoken.
Het ergste wat ik meegemaakt is die dag op de Dreef. Mijn moeder was schoonmaakster in een van de kantoren. Ik ging weleens met haar mee, want dan vond ik soms een krijtje of een potlood om mee te tekenen. We liepen terug naar huis over het schelpenpad. Links en rechts van ons kwamen vrachtwagens voorrijden. We werden ingesloten en moesten aan de kant van de huizen staan. We waren verplicht te kijken hoe ze vijftien verzetsmensen doodschoten. Mijn moeder hield me achter haar rokken, maar als kind kijk je toch. Ze heeft er nooit meer over gesproken, ik ben het mijn leven niet vergeten.

Hoe heeft u de bevrijding gevierd?
‘Op een dag kregen we een brief van het Rode Kruis. Daarin stond dat mijn broer in Limburg was bevrijd en met de Amerikanen meevocht en dat ze deze kant op kwamen. Het was een feest!
Drie weken later viel er weer een brief van het Rode Kruis in de bus. Ik moest de brief aan mijn moeder geven. Ze las de brief en vervolgens zag ik haar zo omvallen. Het was een overlijdensbericht van mijn broer. Hij was op een mijn gestapt tijdens het mijnenruimen. De bevrijding was getekend door het overlijden van mijn broer.
Bij de intocht van de Canadezen ging ik naar de Amsterdamsevaart. Daar liepen alle Duitsers de stad uit om in Amsterdam verscheept te worden. We joelden en scholden, op dezelfde weg trokken de Canadezen Haarlem binnen, die juichten we toe. Zo ging het: een intocht en een uittocht tegelijk.’

     

 

 

Mevrouw Eliel-Wallach woonde in het begin van de oorlog in Haarlem en ging naar school bij instituut Pollatz, aan het Westerhoutpark 14. Mevrouw Eliel is al eerder geïnterviewd door Oorlog in mijn Buurt, ’Ik zie het als mijn plicht om mijn verhaal te vertellen.’

Hoe kwam u in Nederland terecht?
‘Ik ben in 1928 geboren in Düsseldorf. Ik was 11 jaar toen we in Keulen de Reichskristallnacht meemaakten, daarop besloten mijn ouders te vluchten. De broer van mijn moeder woonde in Amsterdam en heeft dat kunnen organiseren. In december 1939 vertrokken we, mensensmokkelaars namen ons mee. Ik had pijn aan mijn voet en kon niet lopen. Eén van die smokkelaars was een grote man, hij tilde me over de Nederlandse grens.

We waren illegaal en we moesten ons verstoppen voor de Nederlandse politie. Anders werd je teruggestuurd naar Duitsland. Eind januari 1940 kwamen we in Haarlem, daar was de vreemdelingenpolitie coulanter, je hoefde je niet elke week te melden dat je illegaal was. Ik ging naar school bij de familie Pollatz aan het Westerhoutpark 14. Tijdens de oorlog heeft de familie Pollatz meer dan 40 Joodse kinderen onderdak gegeven, zonder dat iemand in de buurt ervan wist.

In mei 1940 viel het Duitse leger Nederland binnen en wij moesten de kuststreek verlaten. We kwamen terecht in Arnhem. Wat we zo vreselijk vonden, was de gedachte: wat in Duitsland gebeurt, gebeurt hier ook. Dat was uiteindelijk ook zo. We kregen opnieuw met anti-Joodse maatregelen te maken.

Eind 1942 werden we opgepakt. Mijn vader had in de Eerste Wereldoorlog gevochten en daardoor kregen we in Westerbork een beetje bescherming. Ons transport werd uitgesteld, ik werkte in het naaiatelier. In Westerbork werd ik 15 jaar.’

Wist u waar de treinen naartoe gingen?
‘In Westerbork werd je binnen een week gedeporteerd maar je wist niet waarnaartoe. Je had weleens gehoord van Auschwitz en je vond het hartstikke eng. Elke dinsdag ging er een trein weg van 1000 tot 3000 mensen. Volgepropt in een veewagon, ongeveer 60 mensen. Baby’s en oude mensen. Vanaf toen, maar dat wisten we niet, gingen van januari 1943 tot oktober 1943 wel 19 treinen naar Sobibor. Sobibor ligt aan de grens van Polen en Rusland. Daar werden de Joden meteen vergast. Bijna niemand heeft het overleefd.

Ik moest met mijn ouders op het eerste transport naar Bergen Belsen. We waren met 300 mensen, we hadden nog nooit van Bergen Belsen gehoord. Op het terrein stond een hele grote tent, zoals een circustent, het was helemaal gevuld met schoenen. Hoe kwamen die daar? Dat vroeg ik me maar niet af. We werkten aan lange tafels en tornden het bovenleer van de schoenen los. Het leer werd hergebruikt.

Eind januari 1944 kregen we bericht, ‘morgen gaan jullie naar Theresienstadt’. Twee dagen en twee nachten zaten we in een gesloten veewagon. In Theresienstadt ben ik veel ziek geweest. Ik verzorgde de baby’s, samen met een ander meisje van mijn leeftijd, ik was inmiddels 16 jaar. We sjouwden met emmers water om de baby’s en luiers te wassen. De moeders waren aan het werk. Na zes weken moesten de moeders met de baby’s op transport naar Auschwitz. Het heeft mij altijd ongelooflijk geraakt, wat er met kinderen gebeurde.

In september 1944 was het zuiden van Nederland door de geallieerden bevrijd. Maastricht en Eindhoven waren al vrij, maar bij Arnhem ging het helemaal mis. Toen kwam toch nog het laatste transport uit Westerbork van 3.000 mensen naar Theresienstadt. En altijd wanneer er mensen aankwamen, wist je ook: er gaan weer mensen weg. Maar je wist niet waarheen, waarnaartoe. Dat was heel eng.

De treinen vertrokken opnieuw. Eerst moesten de mannen weg, ik zag mijn vader weggaan. En veertien dagen later kreeg ik de oproep om ook op transport te gaan. Mijn moeder wilde met me mee en heel energiek heb ik gezegd, ‘Je doet niets vrijwillig, ik ga alleen.’ En daardoor heeft mijn moeder wel het leven gered.

Ik kwam aan in Auschwitz-Birkenau. Ik heb helemaal geen zin om te beschrijven hoe vreselijk het daar was. Ik heb de selecties meegemaakt. In oktober 1944 moest ik weer op transport, waarheen wist ik niet.

De trein stopte in Linz, in Oostenrijk. Maar ik was vreselijk bang, want het was vlakbij Mauthausen. En dat was een heel berucht concentratiekamp. ‘Nou gaan we eraan’, dacht ik. Maar we werden naar een vrouwenkamp gebracht en te werk gesteld in een celwolfabriek. We hadden verschrikkelijke honger, en stonden onder leiding van een groep sadistische SS-vrouwen. Het was gruwelijk en afschuwelijk.

Hoe bent u bevrijd?
‘Begin mei, we waren ontzettend uitgeput, van honger en ellende. De leiding van die SS-vrouwen, zei na het appèl,‘We laten jullie nu over aan het noodlot, wij gaan weg.’ Maar om het kamp heen waren allemaal mitrailleurs opgesteld. Ze konden ons allemaal doodschieten. Er kwam een jeep met drie Amerikaanse soldaten, die deden de poort open en zeiden:’You are free’.
Ik ging alleen naar buiten. Een Rus gaf me een beetje erwtensoep, dat was mijn eerste eten.

Op de radio hoorden we de berichten uit Theresienstadt, de namen van de mensen die nog leefden. Zo kwam ik te weten dat mijn moeder Mathilde Wallach nog in leven was. Maar andersom wist mijn moeder niet dat ik nog leefde.’

Hoe kwam u weer terug in Nederland?
‘Het was een lange reis. Met een Amerikaans militair vliegtuig zijn we naar Constanz aan de Bodenzee gebracht. Twee weken waren we in Reichenau. De hele reis zijn mijn vriendin Hella en ik een beetje beschermd door mr. Vrolijk, hij was als gijzelaar gevangen geweest en voor de oorlog werkte hij bij de rechtbank van Den Haag. Met een slaaptrein gingen we naar Lyon en daar konden met moeite ergens overnachten, het was in een bordeel! Ik had keelpijn en hoge koorts en bij de Amerikaanse medicijnenpost kreeg ik penicilline. Na drie dagen gingen we van Lyon met de trein naar Brussel. In Brussel trakteerde mr. Vrolijk ons op de kermis. We zaten in de botsautootjes en aten een ijsje. Toen voelde ik me voor het eerst bevrijd.

In de nacht van 26 juni 1945 kwam ik aan in Amsterdam. Ik vond het adres van oom Erwin in de kaartenbakken van ondergedoken personen. Hij woonde op de Tweede Jan van der Heijdenstraat. Hij was die dag jarig en in de vroege morgen stond ik voor de deur. De hele straat liep uit, er was iemand teruggekomen uit de kampen! Op 12 augustus kwam mijn moeder aan op het Centraal Station. We besloten in Amsterdam te blijven wonen. In het begin was het niet makkelijk, maar later werd het beter. We hadden zoveel meegemaakt.

In 2014 was ik met een groepje vriendinnen bij de heropening van het Rijksmuseum. Ik hou altijd erg veel van kunst. Op de zolder was een tentoonstelling over de oorlog en daar hing een gestreept kampjasje. Toen ik het goed bekeek herkende ik het nummer. Het was het kampjasje van mijn vriendin Isabelle Wachenheimer! Zij had nummer 918 en ik had nummer 919, mijn meisjesnaam Wallach. Haar nummer verschilde één cijfer met dat van mij. Het hangt nog in het Rijksmuseum.’

 

 

Ellen Eliel-Wallach was 12 jaar toen de oorlog in Nederland begon.

Wanneer begon voor u de oorlog?
‘Voor mij begon de oorlog al veel eerder dan hier in Nederland. Ik ben geboren in Düsseldorf en ik was enig kind van hele lieve ouders. In 1936 waren er in Duitsland anti-Joodse maatregelen en mocht ik niet meer naar school omdat ik Joods was, ik werd buitengesloten. Mijn moeder wilde het land uit, maar mijn vader wilde niet omdat hij dan een tante moest achterlaten. In Keulen maakten we de Reichskristallnacht mee, dat gaf de doorslag om te vluchten. In december 1939 vertrokken we, de grenzen waren gesloten maar mensensmokkelaars namen ons mee. Ik herinner me dat ik achterop de fiets zat. Ik had pijn aan mijn voet dus ik kon niet lopen. Eén van die smokkelaars was een grote man, hij tilde me over het hek. Zo werd ik over de Nederlandse grens gedragen, op kerstavond.

We waren illegaal, we moesten ons verstoppen voor de Nederlandse politie. Die stuurde je terug naar Duitsland. Eind januari 1940 kwamen we in Haarlem, waar de vreemdelingenpolitie soepeler was en dat vergrootte onze kansen. We woonden heel eventjes op een zoldertje in de Holsteinstraat in Haarlem Noord, maar dat was vreselijk, er was niet eens een wc. Daarna woonden we op de Coornhertstraat. Overdag ging ik naar school bij de familie Pollatz aan Westerhoutpark 14. De familie Pollatz heeft tijdens de oorlog wel 40 Joodse kinderen onderdak gegeven. Niemand in de buurt wist wat zich op Westerhoutpark 14 afspeelde.

In mei 1940 viel het Duitse leger Nederland binnen. Wij waren ineens niet meer illegaal. Dat is ook een gekke situatie. We moesten de kuststreek verlaten en na verschillende plaatsen woonden we in Arnhem. Al snel kregen we met anti-Joodse maatregelen te maken. In Arnhem werden we eind 1942 opgepakt.

Wat gebeurde er met u en uw familie?
‘In April 1943 kwamen we in kamp Westerbork. Mijn vader had in de Eerste Wereldoorlog gevochten en daarom kregen we een beetje bescherming. Ons transport werd uitgesteld. Ik werkte in het naaiatelier en moest sokken stoppen. In mei 1943 vlak voor mijn verjaardag, kwamen mijn grootouders in Westerbork aan, ze hadden zelfs een taart voor me meegenomen! Ik werd 15 jaar. Iedere dinsdag vertrokken de treinen.

We moesten op transport naar Bergen Belsen, het eerste transport met Nederlanders. We waren met 300 mensen. Ik was nog met mijn ouders. We kwamen in een barak vol schoenen. Pas jaren later heb ik me durven afvragen van wie die schoenen waren geweest. Mijn taak was aan tafel zitten en het leer lostornen, dat werd hergebruikt.

In januari 1944 kwamen we na twee dagen en twee nachten transport aan in Theresienstadt. We hoopten dat het er beter was. In Theresienstadt ben ik veel ziek geweest. Er is een Hebreeuws gezegde dat mijn motto werd en me op de been hield, ‘Voorwaarts, voorwaarts, struikel niet, wankel niet’.
Ik zorgde voor de baby’s terwijl de moeders aan het werk waren. Ik haalde emmers met warm water, om ze te wassen. Na zes weken vertrokken de moeders met de baby’s op transport.

De treinen vertrokken opnieuw. Ik zag mijn vader weggaan.
Ik moest ook op transport naar een ander kamp, mijn moeder wilde met me mee. Ik zei, ‘Niet doen! Blijf hier!’ Daarmee heb ik mijn moeders leven gered waarschijnlijk.
Ik kwam aan in Auschwitz-Birkenau. In de tijd dat ik in Auschwitz was, ben ik vijf keer gekeurd of ik geschikt was om te werken of dat ik geschikt was voor de gaskamers. Met mijn handen wreef ik hard over mijn wangen, zodat ik gezonde rode wangen had. Ik ben er doorheen gekomen.

Weer moest ik op transport naar Linz in Oostenrijk en moest werken in een celwolfabriek. We waren met 500 vrouwen en we hadden verschrikkelijke honger. We stonden onder leiding van een groep sadistische SS-vrouwen. Het was gruwelijk en afschuwelijk.’

Hoe bent u bevrijd?
‘Op een dag reed er een jeep met drie Amerikaanse soldaten. Ze deden het hek open, en zeiden: ’You are free’.
Een Rus en bracht een grote pan erwtensoep, die soep was het eerste eten, met een beetje gekookte rijst.’

Wanneer kwam u weer thuis?
‘Dat was een lange reis. De Amerikanen brachten ons naar een militair vliegveld. Samen met mijn vriendin Hella en nog een groep van 15 vrouwen vlogen naar Constanz aan de Bodensee. En daar werden we onderzocht op tuberculose en bespoten met ddt. Op de radio noemden ze de namen van de mensen uit Theresienstadt die nog in leven waren. Zo kwam ik te weten dat mijn moeder nog leefde.

We kwamen Reichenau terecht, daar bleven we twee weken in een hotel. De Fransen hadden alle Duitsers van het gebied gestuurd. Ze zeiden, ‘Jullie mogen alle huizen binnengaan en neem maar wat je nodig hebt.’ In een huis vond ik een boek van Thomas Mann, ‘de Buddenbrooks.’ Voor het eerst kon ik weer een boek lezen. We ontmoetten mr. Vrolijk, hij was gijzelaar geweest, voor de oorlog werkte hij bij de rechtbank van Den Haag. Hij heeft ons tijdens de reis een beetje beschermd. Met de trein gingen we via Lyon naar Brussel. Daar trakteerde mr. Vrolijk ons op de kermis, we zaten in de botsautootjes en aten we een ijsje. Toen voelde ik me echt bevrijd.
Een vrachtwagen bracht ons naar de Nederlandse grens bij Roosendaal. De vreemdelingenpolitie vroeg naar mijn nationaliteit. Het leek me zo heerlijk om te zeggen dat ik Nederlander was, maar ik was een vluchteling. Ik had dus gelogen en ik moest in de hoek gaan staan. Daarna werd ik in een hok gezet met NSB’ers. Dat was verschrikkelijk. Mr. Vrolijk heeft mij eruit gekregen. Ik kon het adres in Arnhem noemen waar we woonden toen we werden opgepakt. Het klopte en toen mocht ik blijven. Hella kwam uit Koningsbergen, in Oost Pruisen en dat was inmiddels Russisch geworden. Zij had helemaal geen familie meer. Hella hebben ze de volgende dag al over de grens van Duitsland gezet. Omdat ze nooit in Nederland had gewoond. Het beleid was heel hard toen, heel streng.

Op 26 juni 1945 kwam ik aan in Amsterdam. Ik ging naar mijn oom op de Tweede Jan van der Heijdenstraat in Amsterdam. Oom Erwin was jarig en daar stond ik. De hele straat liep uit, er was iemand teruggekomen uit de kampen!
Mijn moeder en ik besloten in Amsterdam te blijven wonen. Bij navraag bleek dat er twee kisten van onze spullen uit Duitsland nog opgeslagen waren. Die waren ongeschonden de oorlog doorgekomen! Mijn moeder verkocht het zilver daar konden we even van leven. Van het servies heb ik de taartschoteltjes nog. Mooi wit met een gouden randje.

 

 

 

 

Aly Pel was 7 jaar toen de oorlog begon, ze woonde op de Gedempte Voldersgracht 8. Boven de kruidenierswinkel van haar ouders. Ze had een broer die 10 jaar ouder was. Maar hij zat in het verzet en moest al vroeg in de oorlog onderduiken. Hij is naar Friesland gegaan. Aan Bink, Evy en Wouter van de Bos en Vaartschool vertelt ze haar verhaal.

Heeft u honger gehad?
‘In de oorlog heb ik geen honger gekend. We hadden een kruidenierswinkel en konden aan eten komen. Je had in het buurtje een poelier, een groenteboer en een bakkertje. Mijn moeder was goed in het ruilen van dingen en zo hielp je elkaar.’ Soms stonden de mensen huilend aan de toonbank, ze hadden niets meer. En dan stopte mijn moeder ze wat toe. Mijn vader was altijd ziek, hij had reuma en was hartpatiënt. Hij lag vaak in het ziekenhuis op de Hazerspaterslaan. Dan ging ik hem bezoeken, ’s avonds in het donker liep ik weer naar huis, ik gebruikte dan een knijpkat om een beetje licht te maken. Mijn vader bakte iedere zondag pannenkoeken met pulpstroop. Die brachten we om half tien naar de oude mensen op het Hofje in de Barrevoetestraat. Die oudjes hadden helemaal niets en geen eten. Zo vreselijk, die dametjes stonden dan bij hun half geopende deuren in het hofje en dan brachten we een pannenkoek. Die honger en armoede maakte enorme indruk op mij.’

Was u bang?
‘Ik was altijd verschrikkelijk bang in de oorlog. Als er luchtalarm was, stonden mijn ouders en ik in de kast onder de trap. Dat was de veiligste plek in huis. Je leerde dat als je op straat was en er was luchtalarm, dat je meteen ergens naar binnen moest, zomaar ergens aanbellen om te schuilen. Echt bang was ik van die vliegtuigjes, die kleine jagertjes. Ze zoemden en kwamen voorbij, je wist dat die bommen hadden. Daar was ik zo vreselijk bang voor. In de Amsterdamse buurt is het dan ook helemaal misgegaan. Daar zijn bommen gevallen. Vreselijk veel slachtoffers.’

Wat is het engste dat u heeft meegemaakt?
‘Een keer ben ik met mijn vader mijn broer gaan opzoeken in Friesland. Met de boot, naar Lemmer of Stavoren. Onderweg werd de boot onder vuur genomen, ik ben met mijn vader onder een tafel gedoken. De kogels vlogen om onze oren. Het was vreselijk en ik was al zo’n bang kind. Het was geen doen geweest, we zijn ook niet meer naar Friesland geweest. Mijn broer zat in Linsumergeest. Er waren daar ook NSB’ers die iedereen verraden en bij een razzia verstopte mijn broer zich in het kerkorgel. Uiteindelijk is hij verraden en opgepakt, hij werd te werk gesteld in Duitsland. We zijn nog op het station in Amersfoort geweest om hem uit te zwaaien, maar mijn vader werd weggeduwd met een geweerkolf. Toen zijn we maar naar huis gegaan. Pas later kregen we bericht dat mijn broer dezelfde dag in Amersfoort was ontsnapt en hij inmiddels weer zat ondergedoken in Friesland.
In de oorlog moest alles, maar je mocht niks. Je mocht geen radio, je moest alles verduisteren, je mocht niet naar buiten… het werd steeds strenger. Mijn man heeft in de oorlog een boekje gemaakt. Hij is al twintig jaar geleden overleden. Maar ik vond dit boekje in zijn bureau. Er staan ook voedselbonnen in en prijslijsten voor de zwarte markt. Je betaalde voor een brood 20 gulden.’

Kende u NSB’ers?
‘Ja, hiernaast woonden twee zussen, zij waren NSB’ers.  Ze hoopten door bij de NSB te zijn, extra spullen te krijgen en ze gaven ook mensen aan. Als er ruzie was, dan riepen zei meteen; “Ik zou maar uitkijken als ik jou was, want ik kan je zo aangeven.”
Bij de bevrijding heb ik die dames op de Grote Markt gezien, ze werden bij het stadhuis gezet en waren kaalgeknipt. Dat was geen pretje. Ik kende ze. Maar ik dacht ook: Dan had je dat ook niet moeten doen, heulen met de Duitsers en mensen verraden. De NSB’ers werden na de oorlog opgepakt en berecht.
Na de bevrijding kwam er een oproep vanuit de kerk, om iets voor de NSB kinderen te doen. Mijn moeder heeft toen nagedacht en besloot dat die kinderen er ook niets aan konden doen dat hun ouders NSB’er waren. Ze besloot de kinderen in huis te nemen. Twee jaar hebben Evert en Marius bij ons in huis gewoond. Ze hadden helemaal niets meer. Toen die ouders vrij kwamen zijn ze in een klein huisje bij het poortje bij het Sophiapleintje gaan wonen. Toen konden de jongens weer naar huis.’

Wat betekent vrijheid voor u?
‘Na de oorlog was nog steeds alles op de bon, we hadden niks meer maar we waren wel vrij! Je kon weer naar buiten wanneer je wilde en je had niet meer die angst. Vrijheid betekent alles.
Wat gebeurt er om ons heen? Ik ben dankbaar dat je vrij bent, je mag alles zeggen, voor je mening uitkomen. Ik hoop voor jullie dat dat ook zo blijft. Geniet van je leven!’