Tatum, Broos, Isabelle en Liselotte fietsen met z’n allen naar het huis van Rita Iny, aan de andere kant van Bergen. De familie van mevrouw Iny kwam uit Irak en zij zelf woonde in Parijs, Canada, Israël en Nederland. Een hele reis… De leerlingen van de Bosschool vinden het heel leuk om haar te zien en dat is wederzijds.

Waar komt uw familie vandaan?
‘Mijn familie komt uit Bagdad in Irak. Zij maakten deel uit van de Joodse gemeenschap daar. Mijn ouders woonden in een heel groot huis met bedienden, dus we waren best rijk. In Irak was veel armoede en omdat de Joodse gemeenschap rijk was, hoopte de bevolking dat Hitler de oorlog zou winnen. Toen dat niet gebeurde, namen militairen de macht over en werd het voor de Joden in Irak heel erg gevaarlijk.

De lokale bevolking keerde zich tegen hen. Ze riepen: ‘Ga naar je eigen land!’ Terwijl mijn familie daar altijd al woonden. Mijn ouders gingen met stenen op het dak staan om zich te beschermen. Het was niet meer veilig. Ik kon me zoiets nooit voorstellen. Maar nu we dat zien gebeuren in andere landen, begin ik me in te beelden hoe dat toen was voor hen.

De meeste Joden gingen naar Israël, een staat die speciaal voor hen was aangewezen. Maar mijn ouders zijn legaal gevlucht naar Parijs; mijn vader zag meer in een toekomst in Europa. Er zijn sindsdien geen Joden meer in Irak.’

U bent veel verhuisd in uw leven. Hoe was dat voor u?
‘Soms was ik verdrietig om iedere keer te verhuizen, ik kon ook niet altijd naar school. In Parijs ben ik geboren en mocht ik naar een heel klein schooltje in een kelder. Dat was erg leuk, ik kon er schilderen en toneelspelen. Maar mijn ouders konden niet in Parijs blijven omdat zij daar geen verblijfsvergunning kregen. In Canada was dat voor hen wel mogelijk en dus vertrokken we naar Canada, met een grote boot over de oceaan met het hele gezin.

In Canada zijn we ook heel veel verhuisd en dat maakte dat ik iedere keer opnieuw moest beginnen en niet echt vrienden kon maken. Pas toen ik naar de middelbare ging, kon ik me wat meer settelen.’

Waren uw ouders bang?
‘Ik denk dat ze dat best waren, maar dat ze dat geheimhielden. Ze hielden ons heel erg buiten de problemen. Ze wilden dat wij ons goed settelden en ons daar niet mee belasten.’

Hoe leefde uw familie in Irak?
‘Ze leefden in hele grote huizen en thuis spraken ze altijd Arabisch. Iedereen ging naar de synagoge op de sjabbat, de dag in de week dat je niet werkt, van vrijdagavond tot zaterdagavond. Je mag dan niet rijden en niet telefoneren, je moet je tijd besteden aan religie en reflecteren op het leven.’

Hoe paste u zich aan aan de kinderen in Canada?
‘In Canada moest ik wachten totdat ik oud genoeg was om naar school te gaan. Ik wilde zo graag naar school dat ik al klaar zat in mijn uniform, en de eerste dag ook in mijn uniform naar school ging terwijl dat helemaal niet hoefde. In de klas waar ik kwam, hadden alle kinderen blonde haren en blauwe ogen. Ik wilde heel graag zijn zoals zij, daarom stijlde ik mijn haar om meer op hen te lijken.’

Wat ging u doen toen u volwassen was?
‘Ik hield van reizen en mijn familie woonde overal op de wereld. Ik besloot naar Israël te gaan. Maar Israël was veel minder vrij dan Canada en na een jaar besloot ik naar Parijs te gaan. Daar zeiden mensen: Amsterdam lijkt ons echt iets voor jou, en ik stapte spontaan in de trein naar Amsterdam. In Amsterdam kwam ik terecht op het Festival of Fools en ontmoette ik Herman, mijn man. Samen met Herman heb ik veel gereisd en muziektheater gemaakt, en Nederland werd mijn thuis.’

U bent getrouwd met Herman, een Nederlander. Hoe reageerde uw familie daar op?
‘Mijn familie vond mijn vriendjes uit andere culturen maar niks. Mijn huwelijk met Herman, die niet Joods was, keurden ze dan ook niet goed en ze kwamen niet op onze bruiloft.’

Heeft u iets gemerkt van discriminatie in Nederland?
‘Mijn moeder waarschuwde me dat het gevaarlijk was om je Joodse identiteit te laten zien in Europa; maar omdat ik Zuid-Amerikaanse muziek maakte, namen Nederlandse mensen aan dat ik Spaanse of Zuid-Amerikaanse was.

Als ik optreed word ik bijna altijd goed behandeld; mensen zijn geïnteresseerd. Maar als ik andere dingen wil doen, doe ik dat liever online. Aan de telefoon horen mensen aan mijn accent dat ik ergens anders vandaan kom, waardoor ze me vaak niet fijn behandelen.’

Op een prachtige dag fietsen Lavinia, Felicity, Nik en Tatum naar de 95-jarige Eldert Groenewoud. Hij woont nog in het huis waar hij ook tijdens de oorlog woonde. Samen met zijn ouders, tien broers en zussen, twee Amsterdamse kinderen en twee Joodse onderduikers. De leerlingen hebben heel veel vragen voorbereid. Eldert vindt het heel leuk dat de kinderen er zijn en laat kaarten zien die hij in de oorlog van de Duitsers heeft gestolen.

Waarom woonden die andere mensen bij jullie in huis?
‘Vanuit de kerk werd gevraagd of we twee Joodse jongens in huis wilden nemen. Omdat we al een groot gezin hadden, ging dat prima. Je moest wel altijd uitkijken dat het niet bekend werd. Daarom werden ze regelmatig naar andere plekken gebracht. Wij vertelden het aan niemand, dat mocht niet. Omdat er in Amsterdam niet genoeg eten was, stuurden ouders hun kinderen naar het platteland om zo te overleven. Het gebeurde dat kinderen van een jaar of acht, negen alleen naar Bergen kwamen. Dan liet je ze binnen en gaf je ze eten. Je moest uitkijken, want ze konden heel ziek worden omdat ze daar niet meer aan gewend waren. Veel gezinnen lagen in die tijd uit elkaar. Het is vreselijk voor de ouders om hun kinderen weg te sturen om te overleven. Daar ligt veel leed wat eigenlijk niet zo bekend was. Je voelt je echt ellendig als kind, in je eentje in de polder zonder vriendjes en ouders.’

Waar woonde u later in de oorlog?
‘In 1942 moesten we weg uit Bergen. We moesten naar Ommen, maar daar waren geen grote huizen. Dan zou ons gezin uit elkaar worden getrokken. “Dat doen we niet,” zei mijn vader. Toen zijn we naar de zus van mijn vader gegaan. Haar man was tuinder in Kalverdijk. Zij hadden een grote schuur in de tuin, die verbouwd werd, zodat er genoeg slaapplaatsen waren.’

Hoe was het eten tijdens de oorlog?
‘Er was veel te weinig eten. Alles was op de bon, maar als je het daarmee moest doen, had je gewoon te weinig. Dus moest je zorgen dat je daarbuiten nog iets kon bemachtigen. Ook waren we natuurlijk met een grote club thuis; naast ons gezin ook de onderduikers en kinderen uit Amsterdam voor wie we geen voedselbonnen kregen. We kochten voedsel op de zwarte markt. Er waren boeren die stiekem te veel aardappelen hadden. Ze hadden bijvoorbeeld tien ton geoogst, maar gaven negen ton op. Bij hen konden we aardappels kopen, al was dat soms ontzettend duur. Sommige boeren dachten snel rijk te kunnen worden. Maar we waren er die het weggaven. Ook verbouwden we groenten in onze tuin. Zo konden we overleven. En gelukkig konden we iedere dag tussen negen en tien uur water uit de kraan tappen.’

Wat vond u het engste in de oorlog?
‘We konden vanuit ons huis de hangars op het vliegveld in Bergen zien. Daar zat in mei 1940 een deel van de Nederlandse luchtmacht. Op 10 mei om zeven uur ‘s morgens werd het vliegveld gebombardeerd. Zo begonnen de Duitsers de oorlog; met het bombarderen van vliegvelden. De vliegtuigen vlogen laag over ons huis en gooiden hun bommen. Ik was hartstikke bang.’

Zat u bij het verzet?
‘Niet officieel, maar ik hielp er wel aan mee. Wij woonden op een punt waar je het meteen zag als er Duitse wagens aankwamen. Dat gaven we dan meteen door aan de mensen die gezocht werden. Zij wisten dan weg te komen. Veel onderduikers gingen het weiland in. Dat was erg nat en de Duitsers durfden daar met hun grote wagens niet overheen. Zo konden velen ontsnappen. Ook heb ik een keer aardappels gestolen van Duitse militairen. Stelen was toen niet verboden. Zo heb ik ook deze geheime kaarten van ze gestolen, die we ontdekten in een opslag. Het zijn kaarten van Nederland die ze gebruikten om te weten te komen waar bepaalde gebieden zich bevonden. Ik nam ze mee tussen mijn hemd en mijn shirt en moest heel voorzichtig lopen om ze niet teveel te kreuken. Ze moesten je niet pakken met gestolen kaarten!’

 

Kyra, Tatum en Noa van basisschool ’t Karregat in Eindhoven hebben zich goed voorbereid en vertellen daar van alles over in de auto. Wim van der Loo, die 9 jaar was toen de oorlog begon en aan de Koekoeklaan woonde, woont nu in een mooi seniorencomplex met uitzicht op het park. Bij binnenkomst ontvangst hij heel hartelijk de kinderen en laat ze het appartement bewonderen dat vol staat met mooie spullen en vooral keramiek. Keramiek is zijn grote liefhebberij en hoort als een rode draad bij zijn leven. De kinderen krijgen bij het afscheid een zelfgemaakt keramieken lieveheersbeestje mee als aandenken.

Hoe was het in de oorlog en hoe oud was u?
‘Ik was de oudste van zeven kinderen, na de oorlog zijn er nog twee zussen geboren. Er waren dus vele mondjes te voeden. Mijn ouders hadden een winkel in glas en porselein in de binnenstad. We gingen met een grote kinderwagen gingen langs de boeren in Nuenen en Nederwetten voor eten. Heel soms werden spullen uit de winkel geruild met boeren voor eten, zoals een cassette tegen boter. Thuis had iedereen een eigen boterpotje om alles eerlijk te verdelen. Het bonnensysteem werkte ook prima. Na de oorlog lag de distributie plat, er waren geen kolen meer en eten en drinken werd ook schaars. Op de Fuutlaan stonden komkommers en tomaten in kratten maar die konden niet verdeeld worden omdat het te gevaarlijk was op het placement. We bouwden forten van de houten kratten en we hielden een tomatengevecht met wat jongens uit de buurt. Het was best een leuk tijd voor een jongen van mijn leeftijd voor ouderen was het echt anders en soms levensbedreigend.’

Vertel eens over de bevrijding?
‘Op 18 september werd Eindhoven bevrijd. We zagen vanuit het noorden de Amerikanen en vanuit het zuiden de Engelsen. Daar zijn veel foto’s van in archieven. De stad was vol met twee strijdmachten die elkaar ontmoetten, vol militairen en transport- en munitievoertuigen. Erg mooi om te zien en mee te maken, zeker voor mij als kleine jongen, we juichten en zwaaiden met veel enthousiasme naar ze. Maar op 19 september ‘s avonds om 9 uur kwamen er Duitse bommenwerpers aan, ik kon dat aan het geronk horen. Trossen met lichtkogels werden uitgegooid, die werden ook wel pathfinders genoemd in het Engels. Ze markeren plekken om te weten waar de bommen gegooid moesten worden. Er zijn die dag 227 Eindhovenaren omgekomen. Dat was erg heftig.’

Wat is het ergste dat u is bijgebleven?
‘Dat is een mooie vraag en zal ik eerlijk vertellen. Op de dag van vandaag ben ik daar nog mee bezig, we hadden geen psychische hulp namelijk zoals nu. Ik wist dat dit foute boel was toen de lichtkogels naar beneden kwamen en rende naar huis. Ik haalde de kelder niet, maar wel de gang. Deze had stevige muren. Een minuut later begonnen de bombardementen. We hoorden de bommen fluiten en we wisten dat als het geluid op het laatste moment naar boven gaat, zoals pfff uut, dan weet je dat het heel dichtbij zijn. Er volgde een enorme klap en in ons huis vlogen alle ruiten eruit. De buren kregen een voltreffer en de achterburen ook, maar daar vloog het huis ook in brand. Loesje van Ketel en familie zaten in de kelder, de gasleiding was gebroken en er is toen brand ontstaan. Alle zeven mensen zijn levend verbrand in de vlammenzee. Met Loesje speelde ik mee op straat, knikkeren en verstoppertje en andere leuke spelletjes.’

Wat betekent die gebeurtenis voor u nu?
‘Ik heb altijd een zwak gehad voor Loesje, we zaten samen op dezelfde school. Ze is begraven op de Oude Toren, maar dat wist ik eerst niet dus ging ik op 19 september een bosje bloemen neerleggen bij het kelderraam van het huis dat op de oude plek nieuw gebouwd was, zo om de 2 à 3 jaar. En 15 jaar geleden heb ik dat ook nog gedaan. Een man kwam toen naar buiten en vroeg me waarom ik dat deed en heb ik het hele verhaal verteld. Hij en zijn vrouw hadden drie kinderen en toen ze weer in verwachting waren, hebben ze hun dochtertje Loesje genoemd, mooi he?

Dit is echt gebeurd in mijn leven en ik heb nog steeds contact met deze man. Hij zorgt ervoor dat de graven op de begraafplaats verzorgd zijn. De namen van de omgekomen mensen in de kelder staan ook in de banken op het stadhuisplein. Het heeft allemaal diepe indruk op mij gemaakt maar professionele hulp was er niet, dat heb ik zelf moeten verwerken en je merkt aan mij het dat het me nog veel doet, deze gebeurtenis.

Mijn vrouw is recent ook begraven op de Oude Toren. Ik kom daar regelmatig, ook voor de militairen die daar begraven liggen. Zij hebben hun leven gegeven zodat wij in vrijheid kunnen leven. Ook wat nu in de wereld gebeurt heeft parallellen met de Tweede Wereldoorlog en ik hoop oprecht dat het jullie bespaard zal blijven.’

We (Tatum, Kira, Jeske en Esther) kwamen om half twaalf bij het huis van meneer Romijn aan. We hadden verwacht dat het een gewoon rijtjeshuis zou zijn, maar toen we naar binnen gingen, moesten we een wenteltrap op, en kwamen we in een huis vol met oude apothekerskasten, een oud poppenhuis en veel fotoboeken. Meneer Romijn wist heel veel te vertellen over de oorlog, ook al was hij nog maar 1,5 jaar oud toen de Duitsers ons land binnen vielen.

Wat kan u zich herinneren van de oorlog?
‘De geluiden van de vliegtuigen kan ik me nog altijd voor de geest halen. En als het luchtalarm afging, moest je meteen van straat en bij het dichtstbijzijnde huis op de deur kloppen om te vragen of je daar mocht schuilen. Ook moest je altijd om zes uur ‘s avonds binnen zijn, anders kon je beschoten worden.
Een vriend van mijn ouders vroeg regelmatig of er bij hen onderduikers konden overnachten, dus daarom hadden we vaak andere mensen in huis. Maar het was wel gevaarlijk. Want politieman Ragut was mijn buurman. Hij was een beruchte NSB’er en hij stond bekend om zijn verraad van Joden en verzetsleden. De Raad van Verzet in Zaandam besloot dat hij geëlimineerd moest worden voor zijn daden. In 1944 werd Ragut neergeschoten door de verzetsman Jan Bonekamp, hier vlakbij. Na de aanslag op Ragut werd mijn vader bang dat hij opgepakt zou worden. Hij had het weliswaar niet gedaan, maar het gebeurde weleens dat de Duitsers onschuldige burgers vermoordden als waarschuwing, en om mensen angstig te maken. Daarom bracht mijn vader ons tijdelijk naar een ander verblijf. Toen de dader uiteindelijk opgepakt werd, gingen we terug. Ik mocht niet met mijn buurvrouw, de vrouw van Ragut, praten na zijn overlijden. Dat was moeilijk, want zij was mijn lerares op school.’

Kent u nog meer mensen uit het verzet?
‘De verzetsman Op den Velde had een illegale radiozaak hier in Zaandam. Op den Velde slaagde erin om een werkende verbinding met de Nederlandse regering in Londen te leggen. In 1944 is hij opgepakt en niet meer teruggekomen, maar in mei 1945 hebben we nog een laatste radiobericht van hem ontvangen. Mijn moeder en vader hoopten toen al dat wij bevrijd waren, en Op den Velde’s laatste radiobericht gaf ons de bevestiging. We waren bevrijd.’

Wat is het mooiste en het engste wat u heeft meegemaakt tijdens de oorlog?
“Dat is een lastige vraag. Het mooiste gebeurde op 11 maart 1945. Het was middenin de Hongerwinter en ik herinner me dat mijn moeder in de middag thuiskwam met vijf Zweedse broden en anderhalve pond margarine. Bij ons was er, net zoals bij vele anderen tijdens de Hongerwinter, erge hongersnood. Normaal kregen mijn broertje, zusjes en ik een nattige pap. Dat was uiteraard beter dan niks, maar het ontvangen van deze broden waren het hoogtepunt van de Hongerwinter voor mij. Het engste was voor mij dan toch wel het luchtalarm. Twee tot drie keer week galmde het geluid over de Zaanse straten. Als dit gebeurde moest ik met mijn familie onder de trap schuilen en wachten tot het voorbij was.

Over 25 jaar is het 100 jaar na de Bevrijding. Hoe vindt u dat we dit moeten vieren?
‘O, dat weet ik meteen. Met: ‘nooit meer oorlog’. Ik vind het verschrikkelijk dat er nu, na de Eerste en de Tweede Wereldoorlog , nog steeds oorlog in de wereld is. Ik hoop dat er ondanks onze verschillen in cultuur, taal of godsdienst, vrede kan worden gesloten.

 

Tatum, Esmeralda en Simon interviewen de 88-jarige Sofia Helder-Neslo bij haar thuis in De Pijp, niet ver van het Montessori Lyceum. De voordeur is aan een lange, gezellige galerij, die op een waranda lijkt, met houten vloer en voor alle bewoners tafels en zitjes voor de deur.

Hoe was uw kindertijd?
‘Ik ben geboren in Paramaribo en we waren met z’n zevenen thuis. Mijn school was een uur lopen van huis. Ik had van acht tot één uur les en ’s middags speelde ik buiten op het erf of maakte ik mijn huiswerk. Er zaten Javaanse, Hindoestaanse en Creoolse kinderen op school, geen Hollandse. Verschil tussen de kinderen was er niet. We speelden met elkaar en woonden vlakbij elkaar. Wel hadden we allemaal onze eigen taal, maar op school spraken we alleen Nederlands. Mijn moeder zei altijd dat we Nederlands moesten praten want dan zou het beter gaan op school. We leerden over de Nederlandse geschiedenis en topografie. Over Suriname leerden we eigenlijk bijna niets. Dat vonden we heel gewoon. Toen ik zeven was overleed mijn moeder, op 37-jarige leeftijd, aan een longontsteking. Vanaf die tijd zorgde mijn oma voor ons. Na de lagere school heb ik niet verder geleerd. Ik moest in het huishouden helpen en voor mijn jonge broertje zorgen.’

Kunt u iets vertellen over uw afkomst?
‘Mijn vader was Chinees en mijn moeder Surinaams.  Mijn opa is uit China naar Suriname gekomen om te werken, en is ook weer teruggegaan. Ik heb hem niet gekend. Ik heb geen Chinese achternaam. Mijn achternaam Neslo heb ik van mijn stiefvader, die me heeft geëcht. Ik weet niet of ik op mijn vader lijk, maar volgens mij wel op mijn moeder. Mensen zeggen altijd dat ik boos kijk, maar ik ben helemaal niet boos. Maar dat zeg ik niet, ik ben geen prater. Als kind niet en nog altijd niet. Ik heb een foto aan de muur hangen waar ik op sta met mijn zussen en broer. Alleen mijn broer leeft nog, maar hij woont in Suriname.’

Wanneer bent u naar Nederland gekomen?
‘Mijn man werkte in Amsterdam als metselaar en liet mij en onze kinderen in 1974 overkomen. Ook mijn kinderen wonen allemaal in Amsterdam. Ik heb 42 kleinkinderen. Ik ken ze allemaal, maar ik kan niet alle namen onthouden. Ik vind het fijn om in Nederland te wonen. Scholen zijn hier ook beter dan in Suriname. Wel houd ik meer van Surinaams eten. Ik koop het in toko’s en op de markt. Lekker is antrouwa of kousenband met zout vlees; dat maak ik graag.’

                   

Marten Wijbenga woonde in de Kanariestraat in Amsterdam-Noord toen de oorlog uitbrak, samen met zijn ouders en twee zussen. Aan Lewis, Tatum en Aisha van de Twiskeschool vertelt meneer Wijbenga over een van de zware bombardementen op Noord. ‘Mijn vader kwam naar buiten en zei: ‘dit is foute boel!’.

Kunt u zich nog herinneren wanneer dat bombardement plaatsvond?
‘Dat was in juli 1943. Ik weet nog dat mijn twee zussen op dat moment achter ons huis stonden en omhoog keken omdat ze vliegtuigen hoorden aankomen. Later bleken het Amerikaanse vliegtuigen te zijn. De Amerikanen hadden een missie: ze moesten een fabriek bombarderen op de Papaverweg in Amsterdam-Noord. Deze fabriek, waar vliegtuigen werden gerepareerd, was in Duitse handen gevallen en moest worden vernietigd. Op de avond van het bombardement was het bewolkt. Een deel van de vliegers besloot niet te bombarderen, een deel van de vliegers wel. Die laatste groep bestond uit jonge vliegers, zij bleken niet goed te zijn opgeleid. De bommen vielen niet op de fabriek maar op een woonwijk. Deze gebeurtenis werd later bekend als ‘Het bombardement in Noord’. Meer dan tweehonderd mensen kwamen om het leven. De schade was enorm.’

Werd uw huis ook geraakt?
‘Mijn zussen die dus buiten stonden, zagen een bom uit zo’n vliegtuig vallen. Ze wisten niet wat dat was. Op dat moment kwam mijn vader naar buiten en zei: ‘Dit is foute boel!’. Hij haalde mijn zussen naar binnen en stuurden ze naar het toilet. Op het toilet staan de muren dicht op elkaar, dat kan je beschermen tegen instorting. Ik werd als 3-jarig jongetje in een houten kistje gestopt onder de trap. Dat kistje werd op slot gedaan want ik mocht er absoluut niet uit komen. We hadden geluk, ons huis werd niet geraakt. Ik weet nog dat ik het spannend vond. Ik zit nu ook niet graag opgesloten, dan krijg ik de kriebels.’

Uw vader was schipper tijdens de oorlog. Bracht dat voordelen met zich mee voor jullie gezin?
‘Jazeker, omdat mijn vader schipper was, had hij als een van de weinigen een ‘Ausweis’. Dat was een belangrijk, persoonlijk document waarmee hij zich bijvoorbeeld niet aan de avondklok hoefde te houden. Dat deed mijn vader dan ook niet. In de avonduren ging hij op zoek naar eten of drinken in naburige dorpen. Hierdoor hadden wij altijd wat te eten. Vanaf 1943 kwam de zus van mijn vader ook bij ons in huis, samen met haar kinderen. In de laatste jaren van de oorlog moest mijn vader dus voor negen personen zorgen, elke dag weer! En ook dat is hem gelukt.’