Met tram 13 reizen Olivia en Lena van de School of Understanding helemaal naar de eindhalte in Geuzenveld. Door de sneeuw lopen ze naar het huis van Tini. In de tas chocolaatjes en tompoezen, omdat Tini vroeger bij de HEMA werkte. Zij was 5 jaar toen ze van Nijmegen naar Amsterdam kwam. Zij ging toen de Van Spilbergenstraat wonen; in die tijd de rand van de stad. Later verhuisde het gezin naar de Gerard Callenburgstraat, waar ze de oorlog meemaakten.

Wat merkte u van de oorlog?
‘Op een avond kwam mijn moeder naar boven en zei: ‘Het is oorlog’. De volgende dag ging ik gewoon naar school. We moesten allemaal huilen, toen heeft de directeur ons in de gang het Wilhelmus laten zingen. Ik zat op de vakschool voor winkelpersoneel en daar waren ook veel Joodse meisjes. Soms was opeens de volgende ochtend een bank leeg. Die meisjes hebben we nooit meer terug gezien, dat was heel verdrietig. Later in de oorlog werkte ik in de HEMA in de Kalverstraat. Dan zei een van de Joodse meisjes: ‘Ik kom morgen niet meer, want ik moet mij melden’. Ook voor ons veranderde er veel. Zo moest je altijd je persoonsbewijs bij je hebben. Ik heb die van mij altijd bewaard. Een keer zag ik wat vallen uit een vliegtuig, dat bleek een bom te zijn. Het luchtalarm ging af en ik ben naar de schuilkelder gegaan. Mijn moeder zei: ‘Oh, daar zat je veilig’. Maar ik vond het toch wel eng. Mijn zus en ik zaten in een vriendengroep, maar op het laatst waren daar geen jongens meer bij. Die zaten allemaal in Duitsland of waren ondergedoken. Er zat een jongen bij ons ondergedoken, dat werd later de man van mijn zus. Mijn man, toen nog mijn vriendje, is ook ondergedoken, want anders moest hij werken in Duitsland. Mijn broer werkte in Duitsland, maar hij is op verlof niet meer teruggegaan en ook ondergedoken.’

Hoe was de Hongerwinter?
‘Alles was op de bon, ook bij HEMA. Ik moest als medewerker die bonnen opplakken. Ik heb er nooit stiekem eentje extra weggenomen, dat deed je gewoon niet. Het laatste jaar waren alle schappen in de winkel leeg, maar de HEMA had in het magazijn een muur waar spullen achter verstopt zaten. Het personeel mocht daar dan af en toe voor 10 gulden kopen. Met die spullen ging ik dan samen met mijn zus op de fiets naar Schagen om te ruilen bij de boeren. We hadden bijvoorbeeld een koffer vol zijden kousen, daar waren de boerenvrouwen gek op, die ruilden we voor aardappelen. Als we onderweg ergens wilden slapen, moesten we onze persoonsbewijzen inleveren bij de mensen die ons onderdak gaven en dan mochten we in de schuur of de gang de nacht doorbrengen. Op de terugweg gingen we met de pont. Daar stonden mannen van de Landwacht en die pakten het eten af. Ik ging dan achter iemand die heel veel spullen had lopen, dan kon ik ongezien met mijn eten de pont op.
Ook kregen we eten van de gaarkeuken, dat was zo vies. Gepofte tulpenbollen smaakten als kastanjes. Als ik in bed lag en nog honger had, dan drukte ik mijn vuist in mijn maag. Dan leek ie gevuld. Het was in die winter ook verschrikkelijk koud, er lagen dikke pakken sneeuw. Wij hadden altijd rokken aan, dus ik voel nog die kou. En die rokken werden steeds korter, omdat ik nog groeide.  Toen heeft mijn moeder een jas van gordijnen voor me gemaakt.’

En de Bevrijding?
‘Wij zaten in de kamer en hoorden gejuich. Ik liep met mijn zus de straat op; bij het politiebureau aan de Admiraal de Ruijterweg zagen we de Nederlandse vlag hangen! Ik ben meteen naar mijn vriendje gelopen en toen konden we eindelijk weer lekker samen naar buiten. Een paar dagen gingen we feest vieren op de Dam, kijken naar de Canadese soldaten. Er kwam een hele stoet mensen aan. ‘Ga naar binnen, er wordt geschoten!’ riepen ze. We zijn meteen weggehold, tot aan de Marnixstraat. Het duurde nog wel even voordat alles weer normaal was na de oorlog.’

 

           

Het is maar en klein stukje lopen naar het huis van Ab en Ali Kool. Zij wonen aan het Rembrandtpark, pal bij de school van Babel, Mia en Sadu, de School of Understanding. ‘Geef je jas maar aan de meneer van de garderobe,’ grapt Ali over Ab. Er wordt even wat geschoven met stoelen zodat iedereen een mooi plekje rondom de tafel heeft. Voor Ab en Ali zijn bloemen en chocola meegenomen. De kinderen krijgen een pakje drinken en koekjes. Er komt meteen een krant tevoorschijn, uit de tijd van de oorlog!

Hoe was het dagelijks leven tijdens de oorlog?
‘Toen de oorlog begon zijn we om vijf uur ’s ochtends in de tuin gaan staan om de overvliegende Duitse vliegtuigen te bekijken. Veel ging gewoon door die eerste tijd. We gingen naar school, maar wel halve dagen, en ik las mijn favoriete boeken, Dik Trom en Pietje Bell. Onze buren hadden stiekem een radio, dan klopten zij op de muur en konden wij ook stiekem meeluisteren. Je moest ook altijd een persoonsbewijs bij je hebben in de oorlog. Anderen gooiden dat na de oorlog weg, maar ik heb het gelukkig bewaard. Ook kon je niet zomaar op visite gaan, want na acht uur ’s avonds mocht je niet meer naar buiten. En er was niet veel te koop. Dus kerst of je verjaardag vieren was er niet echt bij. Je kreeg geen cadeautje, alleen een zoen, natuurlijk. Oud en Nieuw vierden we wel. Als de klok twaalf sloeg en het nieuwe jaar begon, sloegen we in de tuin op de vuilnisbakken.’

Heeft u erge dingen meegemaakt?
‘Wij hebben Joodse mensen gekend, die woonden hier in de straat. In de Van Spilbergenstraat zaten sommige ondergedoken. Die konden alleen ’s nachts, in het donker, even een luchtje scheppen op het balkon. Ook mensen die in het verzet zaten, moesten onderduiken. Mannen werden opgeroepen om te werken in Duitsland. Ook ik kreeg een oproep, maar ik ben thuis gebleven. Als er aangebeld werd, moest ik mij verstoppen, voor het geval ze me toch kwamen halen. Naast mijn bed had ik een luik, dat altijd open stond. Als ze me zouden zoeken, kon ik er snel in en viel het kleed eroverheen. Dat was altijd spannend en benauwd. Er vlogen ook vaak vliegtuigen over om fabrieken te bombarderen, maar die gooiden wel eens mis. Hier in dit huis is een bom gevallen, maar die is niet ontploft. Als het luchtalarm afging terwijl we op school waren, moesten we in de gang zitten, want de ramen gaan altijd het eerst kapot. Aan het einde van de straat stond een afweergeschut om op vliegtuigen te schieten. Die ‘vingen’ ze met lichtstralen en dan schoten ze er granaten op af. Die vielen dan uit elkaar in scherven, naar beneden. Ik vond een keer een hele grote!’

Hoe was de Hongerwinter?
‘Alles was op de bon. Die bonnen werden herdrukt, zodat de oude bonnen ongeldig werden. Als er dan bonnen gestolen waren, konden die niet meer worden gebruikt. Er was weinig. Voor de hele dag, had je maar twee boterhammen. Later was er ook niks meer in de winkels te koop. Toen aten we suikerbieten, tulpenbollen en aardappelschillen. Of we gingen naar de gaarkeuken. Bij ons voor de deur, waar nu het Rembrandtpark is, waren boerderijen. Daar verbouwden ze groenten. Dan probeerden we daar spullen te ruilen voor eten. De boeren waren gek op lakens en sieraden. Speelgoed wilden ze niet hebben; ze wilden alleen nuttige dingen. Je moest dat wel op een stiekeme manier meenemen, want wie stond daar op het bruggetje als je terugkwam? Een soldaat en dan werd het afgepakt!
Thuis moest je het eten dat je had verkregen nog koken natuurlijk. Ik had in de schuur een soort kampvuurtje gemaakt. De planken van de schuur gebruikte ik om vuur mee te maken. Op het laatst stond er alleen nog een dakje op vier palen. Al het hout was gebruikt. Van dat weinige eten was ik erg mager geworden. Er is een foto van mij toen Nederland net bevrijd was, daar zie je hoe mager ik was. Maar we waren blij en vierden feest. Hoeveel honger de mensen ook hadden, ze klommen op tanks om de soldaten, die snoep en sigaretten uitdeelden, te groeten.’

 

          

Jesaja en Benjamin wonen in Slotervaart, net als Joop en Henny Bongers. De jongens wandelen, klimmen, stoeien en rennen zich vanaf hun school aan het Rembrandtpark een weg naar het huis van de familie Bongers. Tijdens de oorlog woonden Henny en Joop een paar huizen van elkaar vandaan aan het Columbusplein in Oud-West.

Hoe begon voor u de oorlog?
‘Ik was vier en ik moest naar de kleuterschool, maar ik wilde niet. Want midden op ons plein, het Columbusplein waar we vaak speelden, daar stonden in een grote kring allemaal jongens van 17/18 jaar. Ze droegen een bruine broek en een bruin overhemd en hadden een geweer over de schouder hangen. Later hoorde ik dat dit de Hitlerjugend was, de jongerenafdeling van de Nazipartij. Mijn grote neef was die dag bij ons. Hij zag de jongens het eerst. Het werd ineens heel stil op het plein. Toen was er een fluitsignaal en gingen alle geweren omhoog, waarop mijn neef riep “ga snel weg bij dat raam voordat er ongelukken gebeuren”. Hij maakte een grote stap naar achteren – bovenop mijn trein! Ik was dol op mijn trein en nu was die stuk. Dat vond ik heel erg. Maar er zou nog veel meer stuk gaan in de oorlog. Dat wist ik toen natuurlijk nog niet.’

Wat is het ergste dat u heeft meegemaakt tijdens de oorlog?
‘De honger en de kou. Vooral aan het einde van de oorlog, tijdens de laatste winter – de hongerwinter. Eerst werd Limburg bevrijd, toen Brabant. Wij dachten allemaal dat die oorlog snel afgelopen was, maar we moesten nog tot mei wachten. Tot die tijd was het moeilijk om aan eten te komen. Mijn moeder ging voor ons op snor, op zoek naar eten. Dat deed zij in de stad en in de polder – in Slotervaart stonden toen nog geen huizen maar wel boerderijen. Die hadden soms een appel of wat melk over voor ons. In de stad kende mijn moeder de kaasboer. Op een dag heeft mijn moeder een hele dag voor de winkel in de rij gestaan voor een stukje kaas. ‘s Avonds hebben we die toen in kleine stukjes gesneden en mochten we allemaal om de beurt er wat van eten. Dat was feest! Ook mijn zus hielp mee om eten te zoeken. Zij ging met haar vriendinnen bij boeren langs op zoek naar stukken aar die van de steel gevallen waren. Dit koren maalden we in de koffiemolen. Mijn moeder wist daar dan op een hele ingewikkelde manier nog een broodje van te bakken. Dat deed ze op het fornuis dat werkte op olie.
Om het warm te krijgen in huis stookten we kolen in de kolenkachel. Maar omdat er geen kolen meer waren in de oorlog, moesten we wat anders verzinnen. Op het Columbusplein hadden we vier hele grote populieren. Prachtige bomen. Binnen korte tijd waren al die bomen gekapt en opgebrand, die gingen allemaal de kachel in.’

Hoe weet je of je iets goed of fout doet in de oorlog?
‘In oorlogstijd is het lastig te beoordelen, of je iets fout of goed doet. Mijn vader bleef het werk doen dat hij voor de oorlog al deed, hij werkte in de Fordfabriek in Amsterdam. Alleen was er door de oorlog nu een andere directeur, een Nazi Duitser. Hij gaf mijn vader de keus: hij kon zijn oude baan blijven doen bij Ford of naar Duitsland getransporteerd worden om daar te gaan werken, ver weg van zijn familie. Hij koos ervoor om bij zijn gezin te blijven. Is dat fout? Omdat we geen olie meer hadden om op te koken, nam mijn vader wel eens een kannetje olie mee uit de fabriek. Hierdoor kon ons gezin weer eten koken. Is dat stelen? Ja, eigenlijk wel. Maar is dat fout? Op een dag zag ik Duitse soldaten uit een vrachtwagen stappen met een mand vol broden. Er vielen twee broden op de grond. Toen heb ik snel die broden opgepakt. Een van de soldaten zag het en die knikte naar me, zo van “neem maar mee”. Maar ik had ze wel gestolen. Mijn familie had immers honger. Is dat dan fout?’

             

Na binnenkomst in het huis van Tinie IJisberg en haar man Jan in het centrum vertellen School of Understanding-leerlingen Lasse en Suci waar zij zelf wonen. Suci (10) woont in Bos en Lommer, niet ver van de Trouringhstraat waar Tinie tijdens de oorlog woonde. Lasse woont in de Joop IJisbergstraat. Tinie glundert. Lasse woont in de straat die in 1953 naar haar in de oorlog omgekomen vader is genoemd!

Denkt u vaak aan de oorlog?
‘Eerst niet. Ik was natuurlijk heel klein toen de oorlog begon, ik ben in oktober 1939 geboren. Ook stopte ik alles weg. Toen mij later werd gevraagd om eroverheen schrijven, lukte dat niet. Ik kon alleen maar wat krabbelen. Als je het wegstopt, heb je ook geen pijn.  Maar ik hoorde en las de verhalen. Nare verhalen. Over dat Joden als minder werden beschouwd. Mijn ouders waren het daar niet mee eens. Mijn vader ging in het verzet. Hij was lid van de Communistische Partij, wat hij niet mocht als tramconducteur, en organiseerde samen met anderen de Februaristaking.’

Wat hadden ze dan gedaan?
‘Na een razzia waarbij 425 Joodse mensen werden meegenomen door de nazi’s en – op twee mensen na – op transport naar concentratiekampen gezet en vermoord. Nadat ze waren opgepakt, kwamen mijn vader en zijn partijgenoten ’s avonds op de Noordermarkt in de Jordaan bijeen en ze besloten dat er de volgende dag zou worden gestaakt. Mijn vader kon goed praten. Zo heeft hij heel veel mensen aangespoord het werk neer te leggen. En heel  veel mensen deden dat, omdat ze boos waren op alles wat de nazi’s deden. Die schrokken van die staking. Als wraak besloten ze mensen die eraan meededen te arresteren. Maanden later werd mijn vader gearresteerd.’

Wisten jullie waar hij was?
‘Eerst niet. Op een dag kreeg mijn moeder een kaart dat ie in de gevangenis bij het Leidseplein zat. Eén keer per week mocht ze daar langs om zijn was op te halen of schone kleding te brengen. Ze mochten niet schrijven, maar dat deden ze wel, stiekem. Verstopt in het wasgoed. Zo heeft hij bijna iedere dag briefjes geschreven. Honderden, op heel dun papier. Ook al kreeg hij soms straf als ze erachter kwamen. Hij wilde per se schrijven, weten hoe het met ons ging. Uiteindelijk kreeg hij de doodstraf. Op een dag kregen we een bericht met maar één zin: het vonnis is voltrokken. Pas na de oorlog hoorden we waar hij begraven was.
Alle briefjes lagen bij ons thuis onderin de kast. Pas veertig jaar na de oorlog ben ik over die periode gaan praten en kreeg ik, via de vrouw van mijn broer, de briefjes weer te zien.’

Hoe vindt u het dat er een straat naar hem is vernoemd?
‘Mooi. Uit het krantenartikel van 1953 lees ik dat ik bij de onthulling aanwezig was, maar dat kan ik me niet herinneren. Ik kan me veel niet herinneren uit die periode. Pas later ben ik me erin gaan verdiepen. De briefjes ook gaan lezen. En wilde ik erover praten, met kinderen zoals jullie. Dat kon ik eerst niet. Verdringen was makkelijker. Het is heel erg wat er is gebeurd, in het land en met mijn vader. Ik snap die haat tegen een bepaalde groep mensen niet. Haten is vreselijk. Wij zijn één volk. Boos zijn is niet erg, maar praat dan wel. En probeer zo goed mogelijk met elkaar te leven. Zullen jullie dat onthouden?’

                 

Na een flinke klim omhoog aan de Bilderdijkkade bellen Noam en Ceder uit groep 7 van de School of Understanding aan bij Jenny de Jong. Zij was tien, net zo oud als zij nu zijn, toen de oorlog begon en woont nog steeds in hetzelfde huis. Handig, want als ze vertelt over de granaat die door het huis gevallen is, kan ze precies aanwijzen waar dat gebeurde. ‘We zijn buurtjes!’ roept ze blij als ze hoort dat de jongens vlakbij haar wonen, een van hen zelfs in dezelfde straat.

Bent u bang geweest in de oorlog?
‘Ik ben een ontzettende bangerd. Soms vraag ik me af of ik zonder die oorlog ook zo bang zou zijn geweest. Het begon aan het begin van de oorlog. Voor mijn moeder haalde ik bij de groenteman een krop sla; onderweg naar huis ging het luchtalarm af. Moeder had me uitgelegd over schuilkelders en aangewezen waar die stonden. Mensen riepen me zo’n kelder in, maar ik dacht alleen maar: ik wil naar huis! Ik ging hollen en gillend van angst kwam ik thuis, vastbesloten om nooit meer naar buiten te gaan.’

Wat was het naarste dat u heeft meegemaakt?
‘We gingen gewoon naar school. In de klas zat één meisje met een ster, Truusje. Toen de juf eens stout deed en met ons toch vaderlandslievende liedjes zong, kwamen er Duitse soldaten binnen. De juf en Truusje werden meegenomen. De juf was er de volgende dag weer, maar Truusje en haar ouders hebben we nooit meer gezien… Dat was een van de naarste dingen die ik meemaakte in de oorlog. Wij hadden mazzel. We waren niet Joods. Toch had ik hier bijna niet gezeten. Het was 1943, we waren naar m’n opa en oma in Gelderland. Opeens kwam er een telegram, dat is een briefje met een tekst, want telefoons hadden we nog niet. We moesten meteen terug naar Amsterdam. Een granaat was op ons huis terechtgekomen. Door het dak, door het bed van m’n ouders, door mijn bed zo de kast in. Het was niet ontploft, ze hebben ‘m weggehaald, maar als we thuis waren geweest waren we hartstikke dood geweest.’

Wat was uw rol in de oorlog?
‘Ik was een kind in de oorlog. Wel heb ik een keer voor de buurvrouw een verzetskrantje, de Trouw, bij andere buren in de bus gedaan. Geen echte krant, hoor, maar een heel klein, opgevouwen blaadje vol nieuws over de oorlog. Verder ging alles gewoon door voor mij, maar ik was dus erg bang.  Het angstgevoel is altijd gebleven. Ik hou ook niet van vuurwerk. Dat doet me denken aan de zoeklichten, waarmee de nazi’s vliegtuigen van de geallieerden zochten om neer te schieten. Je zag zoveel naars in de oorlog. Karren vol lijken die niet begraven konden worden, omdat er vanwege de kou niet in de grond gegraven kon worden. Een bijna dode man op het Bellamyplein, die ik mijn enige boterham, van mijn moeder meegekregen voor na pianoles, heb gegeven. Dat angstgevoel is nooit meer weggegaan. Een paar jaar geleden werden hier de Hallen geopend. Je kon er leuk eten, zei mijn dochter. Bij binnenkomst zag ik lange rijen tafels, rijen mensen eraan. Ik wilde weg, meteen. Het deed me denken aan de gaarkeukens. Daar moest je als kind aan net zulke tafels zitten en kreeg je heel vies eten. Als je ervan ging overgeven, moest je toch eten. Ik ga nooit meer naar de Hallen.’

Heeft u honger gehad?
‘De honger werd in de loop van de oorlog steeds erger. Ik weet nog dat de jongens in de buurt met hun katapult ratten beschoten, om ze te eten. Het laatste oorlogsjaar was er bijna niks meer. En toen kwam er hulp, vanuit de lucht. Vanaf het balkon keek ik met mijn moeder en zag de droppings, het voedsel dat naar beneden viel. Bij de kruidenier konden we later een witte boterham, die hij van het bloem had gemaakt, halen. Ik heb in mijn hele leven nog nooit zoiets lekkers gegeten. En toen was het vrede, de vlaggen hingen uit. Samen met een vriendin ging ik naar de Dam waar er feest was. ‘Moet je daar eens kijken,’ zei ik tegen haar. Er stonden mannen op een balkon en die begonnen op de mensen te schieten. ‘We moeten rennen!’ riep ik. En dat deden we, tot aan de Rozengracht. De oorlog begon voor mij hollend, en eindigde hollend. Nog elk jaar bellen we op die dag met elkaar. Weet je het nog, zeggen we dan. En dan doen we een gebedje, omdat we er zo goed vanaf zijn gekomen.’