Op blote voeten deed meneer Leo Jacobs de deur open voor Nidal, Cenna en Nilah van basisschool Oscar Carré. Ze gingen aan de eettafel zitten en kregen een paasstol met poedersuiker. Leo Jacobs was vijf jaar oud toen de oorlog begon, maar kan zich nog veel herinneren.

Hoe wist u dat er oorlog was?
Het is mijn oudste herinnering. Wij woonden toen aan de Noorder Amstellaan, wat nu de Churchill-laan heet. Er was een enorme paniek op straat. Mensen riepen tegen elkaar, in de verte hoorde ik dof gebonk. Ik was vijf en begreep niet wat er aan de hand was. Later bleek dat dat gebonk het bombardement op Schiphol was. Het zei mij toen niet zoveel. We gingen daarna gewoon ontbijten. Eind 1940 verhuisden we naar Heemstede, omdat mijn vader wel doorhad dat het een moeilijke tijd zou worden, zeker in Amsterdam. Mijn vader is van 1884 en had ook al de Eerste Wereldoorlog meegemaakt.

Hebben jullie illegale dingen gedaan?
Mijn ouders hadden een onderduiker in huis, maar ik begreep helemaal niet wat dat was. Ik dacht, die komt gewoon langs om mijn moeder te helpen of zo. Ik herinner mij wel dat je nergens over mocht praten. Er was namelijk veel verraad. Mijn buurvrouw nam mij eens apart, toen ik een jaar of acht was, en zei: ‘Zullen wij samen een geheimpje hebben?’ en ‘Wil jij iets voor mij doen?’ En toen gaf zij mij papiertjes mee, die ik in de brievenbussen moest stoppen. Maar ik mocht tegen niemand iets zeggen. Ik heb pas later begrepen dat dat de illegale krant Trouw was. Toen mijn moeder hier veel later achterkwam, ontplofte ze. We hadden onderduikers in huis, dus als ik door de moffen gepakt was, waren ze op onderzoek uitgegaan en had dit veel ellende opgeleverd. Soms werden ook huizen waar onderduikers zaten platgebrand.

Wat at u in de oorlog?
Hele vieze dingen. Tulpenbollen waren het ergste. Suikerbieten waren iets minder erg. Er was ook regeringsbrood, dat was niet zoals je tegenwoordig vers brood hebt. Er zat allemaal troep in. Er kwamen ook mensen aan de deur om te bedelen. Ik wilde ze wat geven, maar dan zei mijn moeder: ‘Jij gaat zelf al met honger naar bed.’ En dat was ook zo. Het was ook ontzettend koud. Mijn vader maakte zelf een noodkacheltje, waarmee je met heel weinig hout kon koken. Handig, want er was geen gas en ook geen stroom meer. Later werd hout bemachtigen ook lastig, want alle bomen in de straat werden gekapt. Fietsen waren er ook niet meer, die werden gevorderd. Mijn ouders liepen daarom helemaal naar het dorpje Schagen om eten te halen. Je kon dan spullen zoals tafelzilver ruilen voor voedsel. Formeel mocht dat niet van de Duitsers, dus je moest nog oppassen ook. In de oorlog was alles schaars. Weten jullie wat ‘bukshag’ is? ‘Shag’, dat is dus losse tabak. In de oorlog raakte de tabak op en dan gingen mensen peuken verzamelen. Om dat te doen moest je bukken, dus dat noemden de mensen ‘bukshag’.

Ging u naar school?
Ja, totdat die dicht ging wegens gebrek aan brandstof. Dat zal in 1944 geweest zijn. Op school deden wij geregeld oefeningen voor als er gebombardeerd zou worden. Dan moesten we onder de banken liggen. Als je er nu over nadenkt, dan had dat niet echt nut gehad. Als er een luchtalarm was, moesten wij zo snel mogelijk naar buiten. Dat vonden wij wel leuk, want daarna mochten wij naar huis.
Mijn broer Fred, die negen jaar ouder was, moest eigenlijk niet naar school maar naar Duitsland om daar te werken. Arbeitseinsatz heette dat. Dat wilden hij en mijn vader natuurlijk niet. Boven in ons huis had mijn vader daarom een schuilplek gemaakt. Je kon niet zien dat daar iets zat. Hij kon zich daar verstoppen, maar er is in Heemstede – voor zover ik mij kan herinneren – nooit een razzia geweest.

Wij interviewden meneer John Philips over zijn buurt tijdens de oorlog en over zijn onderduik. Hij woonde met zijn broers en zussen in de Czaar Peterbuurt. Zijn vader was communist. Zijn oudere broers deden illegale dingen.

Hoe merkte u dat het oorlog was?
“Ik herinner me dat wij als kinderen altijd honger hadden en op zoek gingen naar eten. Met mijn vriendjes zocht ik bijvoorbeeld vaten waar je nog wat stroop uit kon scheppen. Ik herinner me ook de geur van versgebakken brood bij de militaire bakkerij van de Moffen in de Conradstraat. Wij konden het brood niet kopen, het was voor de soldaten. De broden werden vervoerd met paard en wagen met een zeil eroverheen, voorop zat een militair met een geweer. Op een keer gingen we er met een stel jongens achteraan. Een van ons maakte het zeil open, kroop eronder en gooide een voor een die broden op straat. Maar er kwamen veel meer mensen op af, waardoor die soldaat het in de gaten kreeg en in de lucht ging schieten. Ik vluchtte snel weg, maar wel met twee grote broden onder mijn arm!”

Zat er iemand van uw familie in het verzet?
“Mijn vader was communist. Mijn oudere broers deden illegale dingen, zoals aanplakbiljetten ophangen en illegale kranten verspreiden. Ik vond het een hele nare spannende tijd, de Duitsers wilden mijn vader en broers oppakken. Toen ze hen niet konden vinden, hebben ze mijn moeder opgepakt. Ik heb twee dagen een beetje wezenloos op straat rondgezworven met mijn twee broertjes. Tot ik mijn moeder weer zag, ik was zo blij. Ze was vrijgelaten. Ze hadden haar twee dagen in een kast opgesloten. Ze heeft natuurlijk niet gezegd waar mijn vader en mijn broers waren. Mijn oudste broer is uiteindelijk toch nog opgepakt en naar Vught gebracht. Daar is hij zwaar mishandeld.

Daarna moesten we onderduiken, we zaten driehoog achter in de Czaar Peterstraat, maar later was het te gevaarlijk om allemaal op één adres te zitten. Mijn vader was voor de oorlog machinist bij de spoorwegen en met behulp van een oud-collega kwamen we weg met de trein. Ik weet nog dat we in het pikkedonker in de Rietlanden in een lege wagon stapten. Toen we in Assen uit de trein sprongen, stond daar opeens een Mof met een geweer. Hij schreeuwde en wilde ons gevangennemen. Ik hoorde toen een soort geklepper in het donker, het bleek het gebit van mijn vader te zijn, hij was heel hard aan het klappertanden. Ik weet niet meer waarom, maar we mochten weg.”

Hoe was het om onder te duiken?
“Ik heb eerst in Friesland op een boerderij gezeten. De boer had voor ons een luik in de hooischuur gemaakt, waar we in moesten kruipen als er onraad was. Ik kon er niet tegen om opgesloten te zijn en toen we daar een keer zaten, kreeg ik het zo benauwd dat ik het luik open trapte en naar buiten ben gerend. De boer was woedend. Daarna zijn we op een boerderij in Groningen terecht gekomen waar ik mocht helpen op het land. Daar heb ik de bevrijding meegemaakt. Aan de ene kant van de brug liepen de Duitsers, terug richting Duitsland, ze stalen nog snel even alle fietsen. Aan de andere kant kwamen de Canadezen binnen.”

foto’s: Marieke Baljé